'Etita,
Faka’ofo’ofa e ngaahi poini kuo tuku mai he tohi 'a Samiuela T. Tukuafu ke tokoni ko e kapasa (pointers) kiha mape (roadmap) ki he hala fononga e kau Kanititeiti fili Fale Alea fekau’aki mo e kaveinga mahu’inga Ko e Langa Fonua he ta’u ‘e fa ka hoko.
‘Oku ou poupou ki he'ene poini ke fai ha tokanga ki he palani fakalakalaka ‘a e fonua he ko e matavai ia e tu'uloa pea na'e fa'u 'a e palani ko e mape ke tu'uloa ai e fonua.
Ka ko e mataamama ‘o e Fakafofonga Fale Alea tokolahi, ko e sio faasi’i (pe siokita nai) ki he lakanga ‘o hange ha ngaue ke ma’u ai ha mo’ui mo e mafai he fo’i ta’u e 4 mo ha toe fo’i ta’u e 4 fo’ou pea hokohoko pehe ai ha toe ta’u ‘e 4 kehe . . . .
‘A ia ‘e mu’omu’a ma’u pe (priority) ‘a e tokanga ki he vahefonua (constituency) na’a nau fili’i kita ki he Fale – keha? Ke malava ha langa fakalakalaka hange ko e tanu honau hala, langa ha tangike pe sima vai ma ’a e komiuniti mo ha falelalanga ma’a fafine pea mahino ai mo kau lelei ia ki hano toe fili kita he fili ka hoko.
Si’i leva ha tokanga ia ki he Palani Fakalakalaka Fakafonua, pe fakalukufua kae ‘uluaki feinga’i ‘a e ngaahi kolo mo e fiema’u vivili ‘a e kakai koia ke lava. Pea ka toki ‘i ai ha taimi mo ha seniti ‘e toe he fo’i taimi nounou koia he ta’u ‘e 4, pea poupou atu pe ki he ngaahi ngaue he palani fakalakalaka kapau ‘oku totongi ‘e he ADB, World Bank pe ko e EU, 'Aositelelia mo Nu'u Sila mo e ngaahi fonua tokoni.
Ko fe leva ‘a e langa fonua? Ko e langa kolo mo e vahefonua pe, pea mo e fe’auhi fakakolo kae tuenoa e fu’u palani langa fakalakalaka ne fa’u ke hoko ko e mape ki he monuu he hala fononga ‘a e Tonga kotoa.
‘A ia ko e me’a fua leva, faingofua ‘aupito - pe na’e tanu e ano hotau feitu’u; pe na’e foaki ta’e totongi mai ha’a tau sima vai mo ha fale koka’anga. Ko e anga eni ‘o e fakalakalaka he taimi koee ne te’eki ke lava ai ‘e Tonga ke vakai loloa (long-term), vakai ki he lelei fakalukufua ‘ikai ngalo ha taha (leaving no one behind) kae taafataha pe ki he fiema’u ‘o e ‘aho ni pea taimi lahi ‘ikai ke tu’uloa (sustainable).
‘Oku ha mahino pe ‘a e takitaha ngaue fakafo’ituitui mo e tokanga ki hono vahenga, he lahi e taimi kai lava ke ngaue fakataha ai e Fale ki he ngaahi tefito’i ngaue pe kaveinga ngaue ki he langa fonua (national interests and priorities).
Kuo taimi ke palanisi e langa fakakolo/fakamotu mo e langa fonua fakalukufua ne palani 2015-2025 kiai e fonua mo e pule'anga ke fakahoko pea ke tu'uloa.
Malie ko e vakai ki he'ene poini hono ua, ‘a e maumau’i hoto mafai ‘ene faingofua he kuonga ni pe ko e corruption kuo ne lave kiai. Pe koe “new norm” eni ia ‘o e senituli uataha (21st century) 'a pe?.
‘Oku polepole ‘a e Tonga he tukufonua, faa’i kavei koula mo e lotu ‘a ia ‘oku lalanga mo e “’Otua mo Tonga ko hoku tofi’a” pea fatu ‘aki ‘a e loto ‘ofa fonua he “Mateaki’i Ma’a Tonga = MMT” Ko ha taki ‘oku tau fili, ko e lelei taha ‘o e fonua ke ne ‘ave hotau le’o ki he Fale; ko e ta sipinga lelei (role model) pea ‘apasia mo manavahe ‘Otua mo faka’apa’apa ki Ha'a Moheofo mo e hou'eiki 'o e fonua pea mo e kakai kotoa.
Ko e kakai laukau kitautolu hotau Tonga, ka ki mui ni mai kuo lahilahi e taimi kuo tau fie toitoi he sipinga taki faikehe, kakaa mo e fasi’a, loi hinehina (white lies) mo e loi peseti teau ka ko e dishonesty pe ia, mo e faihala lahi.
Ko e lao mo e PPP pea mo e procurement ko e toe talanoa malie moia foki he tohi 'a Samiuela T Tukuafu. Ko e kakai ako mo taukei e kakai Tonga ka ‘oku ‘ikai ke ha sino ia he taimi lahi he to'o fatongia, ngaue mo e ngaahi lipooti. Ka ko e lipooti ko e toe fehu’i ia 'e taha, “he na’e ‘i ai koaa ha lipooti pehe”, ko e fatongia "accountability" 'oku toe eke'i - 'a e fatongia 'oku totonu ke 'otometiki pe ke fai 'i he fakahoko ngaue.
'Oua mu'a te tau kui (hufanga he fakatapu) he ngaahi 'ata he matatohi mo e nusipepa, he huufi e mo e, mo e lau lava. 'Ai mo tau ki'i vivili ke loloto pea fa'a fifili mo 'eke fehu'i foki kae 'oua leva kuo ma'u ha tali 'oku fakafiemalie. Ka ko e mo'oni ko e lahi ange ha'a tau fehu'i ko e lahi ange 'a e mio'i pea fakalanga mamahi pe fehi'anekina kita, pea taku he ni'ihi ke tuku e fiepopoto. Ko e totonu (right) 'a e tangata'i mo e fefine'i fonua, pea ko e fatongia ke fai 'e kita 'oku fili (voter) hono vakavakai e ngaue ho'o fakafofonga na'a ke fili.
Faka’osi ‘aki pe ki’i sio mei he mama’o ki he lahilahi ‘a e tufa me'akai he fakataha fakakemipeinii na’a overweight e kainga fili pe tupu ai ha fa’ahinga fokoutua ia ‘oku tau feinga ke fakasi’isi’i he ‘etau langa fonua. 'Ofa pe ko e tufa me'akai pe, ‘ikai koha tufa shopping pe ha toe koloa kehe he 'oku 'ikai totonu ia mo sai ki he mo'ui lelei e sino mo e 'atamai, mo e 'efika 'o e fili tau'ataina – ko e kaveinga mahu'inga ia 'e taha. Ko e founga kemipeini ki he fili ke ma'a mo haohaoa mei ha ngaahi faka'ai'ai 'oku 'ikai taau mo e naunau 'o e temokalati, pe ko ha founga 'oku 'ikai hoa mo e faitotonu, 'i he tala pe paloveape 'a e kaivai mei 'Ingilani ko e "if you scratch my back, and I'll scratch yours".
'Oku 'ikai ke u kau ki ha kulupu ('oku taku ko e paati) he politiki 'a Tonga, ka 'oku ou poupou ki he ni'ihi 'o e kau kanititeiti mo 'enau pole ki he Fale Alea mo e langa fonua ma'a Tonga. Ko e me'apango e koviti kai fai ha lava atu ke te kau he fili he 'oku mahu'inga e fo'i fili kotoa, tautautefito ki he'etau fiema'u ha pule'anga mo ha kau fakafofonga te nau 'ofa fonua, faitotonu, mo ngaue maau mo fakapotopoto'i e langafonua. Kuo taimi ha fakafo'ou he 2021-2025 pea hokohoko atu ai.
Ngali ma’u loloa e talanga ka ko e anga pe ‘ofa ki Tonga ko hotau fonua tupu’anga pea mo e faka’amu ke tau laka ki mu’a (build forward better) pea teunga ‘aki e ngaahi pole ‘a e mateakií e fonua ‘aki e faitotonu, ngaue malohi he taimi kotoape, pea ‘oua e humu ‘ia faihala he ko Sihova ‘oku ne fiema’u e lelei ma’u pe ma'a hono kakai.
Talamonu mo e 'ofa.
'Amelia Kinahoi-Siamomua
Atlanta, USA.
