Fai ‘e he Tangate‘eiki ‘Amipasitoa Siaina ki Tonga
‘Oku hoko he ta‘uʹ ni ‘a e ta‘u ‘e 25 ‘o e fengāue‘aki faka-tipilometika ‘a Siaina mo Tonga. ‘I he malumalu ‘o e tataki ‘a e ongo taki ‘o e ongo fonuaʹ ni pea mo e ngāue fakataha ‘a e kakai ‘o Siaina mo e kakai ‘o Tonga, kuo malava ai ke pukepuke ‘e Siaina mo Tonga ‘ena fengāue’aki vaofi ‘i ha tu’unga lelei mo fakalakalaka. Ko ‘ena fengāue‘aki lelei ‘oku ho‘ata mei ai ha ngaahi lelei ‘one ‘omai ai ha ngaahi lelei ‘oku ta‘e malava ke fa’alaua ki he kakai ‘o Tonga pea ‘ikai ke ngata ai ka ‘oku ne toe ‘omai foki ‘a e ma‘uma‘uluta, nonga mo e malu fakafeitu‘u.
Ko e ngaahi me‘a kuo tau a‘usia he fengāue‘aki ‘a e Ongo Fonua ni
Ko ‘etau fengāue‘aki ‘i he ngaahi me‘a faka-‘ekonomika mo tekinikale he ta‘u 25 kuo hiliʹ, ‘i he ngaahi mala‘e kehekehe, kau ai ngaahi ngāue lalahi, ngoue, faama ika, ako, mo‘ui, feliuliuaki e ‘ea, ma‘u‘anga ivi, mo e ngaahi me ‘a kehe pe. Hangē ko ‘eni: ko e fale faka-pisinisi he lotokolo ‘o Nuku‘alofa, ko e ngaahi ‘apiako ‘i Tongatapu mo Ha‘apai, fale fakapule‘anga, ko hono ngaahi e hala pule‘anga he tokoni ‘a Siaina, ko e ngaahi ngāue kotoa ko ‘eni na‘a ne tokoni lahi ke fakalakalaka e tu‘unga faka‘ekonomika mo sosiale ‘a Tonga.
‘Oku totonu ke fakatokanga‘i ko e fengāue‘aki he ngoueʹ he ta‘u 10 kuo hili kuo ne liliu e founga ma‘u me‘a tokoniʹ ‘aki ha ngaahi vesitapolo fo‘ou, ngaahi fua‘i‘akau, fangapuaka fakalotofonua, fangamoa, pea ‘oku fai ai e fakamalō ki he ‘ilo, mo e pōto‘i faka-tekinolosia ‘a e Kulupu Ngoue mei Siaina ‘i Tongatapu mo Vava‘u. ‘Oku hoko e fengāue‘aki ko ‘eni kene fakatupu ai ha ngāue ma‘ae kakai Tonga ‘o lava ai ke fakalakalaka e tu‘unga ‘enau mo‘ui faka‘ahoʹ. Ko e fakatātā mahino ia ‘o e fakalakalaka tu‘uloa he ngoue, he ‘oku ‘i ai foki ngaahi fonua ‘oku nau mo‘ua he palopalema fakame‘atokoni, ka ko Tonga ‘oku mahu fakame’atokoni pe neongo e palopalema na’e hoko he pa ‘a e mo‘unga afi ‘i Sanuali 2022.
‘Ikai ke ngata pe ai, ‘oku tupu fakautuutu ai pe ‘a e ngaahi pisinisi fakatupu pa‘anga ‘i Tonga ‘i he ngoue, faama ika, tautautefito ki he tō tapaka pea mo e feinga ke lahi e mokohunu. ‘Oku tokoni lahi ‘a e ngaahi fakatupupa‘anga pehē ke tokoni ki hono fakalakalaka ‘a e fe‘au‘auhi ki he ngaahi fua ‘o e fonua ‘i he ngaahi maketi ‘i muli, pea óku ne fakatupu ai ha ngaahi ngāue ma‘ae kakai Tonga. ‘I he ‘ene pehē ‘oku ne tofa ai ha halafononga ki he fengāue‘aki lelei ‘a e ongo fonua fakatou‘osi ‘i he kaha‘uʹ.
Ko Siaina mo Tonga ko e ongo fonua langalanga hake pea ko e taukei ‘a Siaina ‘e tokoni lahi ia ki he langa fakalakalaka ‘a Tonga. Ko e fengāue‘aki ‘a Tonga mo Siaina ‘oku makehe pea ‘oku ne ma‘u ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ni: ‘Oku makatu‘unga ia he fefaka‘apa‘apa‘aki ‘o ‘ikai makatu’unga ha fa’ahinga me‘a ke fakafetongi. Ko e taumu‘a ke ma‘u ‘a e fakalakalaka tu‘uloa ‘i he ‘ena fetokoni‘aki. Ko e me’a ko ē kuo fakahoko ‘e Siainaʹ ‘oku makatu‘unga ia he fiema‘u, mo e fokotu‘utu‘u pea mo e loto ‘o Tonga. Pea ko e fengāue‘aki koia ‘oku ‘i he loto lelei kiai ‘a e kakai ‘o Siaina mo e kakai ‘o Tonga ‘i he ‘ene tu‘u ki he kaha‘uʹ.
Ko e ha me‘a ‘e lava ke hokohoko atu ai ‘a e fengāue‘aki?
‘Oku ‘i ai e ngaahi lelei lahi ki he fakalakalaka ‘a Tonga. ‘Oku ‘i ai e “keli‘anga koula” ‘e fa ki he ‘ene fakalakalaka: ko ‘ene kelekele mo‘ui, ko e ngaahi fu‘u koloa ‘o ‘oseni, ko hono faka‘ofo‘ofa mo e tu ‘unga ma’olunga ‘ a e fakahoko fatongia. Ka ko e poleʹ pe ‘e anga fefe ha fekeli ‘a Tonga ki he koula koia pea lava ke liliu ki ha tu’umālie fakasōsiale ‘a hono kakai ‘i ha founga ‘oku tu‘uloa. Ko e kaha‘u ‘o e fakalakalaka tu‘uloa ‘a Tonga e fakafalala ia ‘i he ‘ene hu atu ki tu’a ‘a e fua ‘o e ngoue, ika, mo e takimamata ki he ngaahi maketi ‘i tu‘apule‘anga. .
‘Oku ‘i ai e ngaahi ‘u me‘a ‘oku tatau ai ‘a Siaina mo Tonga ‘i he ‘ena langa fakalakalaka. Pea ko e talanoa mo‘oni ‘o ‘ena fengaue‘aki ‘i he ngoue mo e ngaahi me‘a kehe ‘oku ne fakaha mai ai koe taukei ‘a Siaina tene lava ke tokoni fakakaukau ki Tonga kene kumi ha founga ke keli ai e keli‘anga koula ni ‘e fa. .
Ko e ha me‘a te tau fai he kaha‘u?
‘E fakahoko ‘e Siaina ha fengāue‘aki faka‘ekonomika mo fakatekinikale ‘e toe lahi ange mo Tonga ‘o makatu‘unga he talatalanoa lelei. ‘I he ngaahi fu‘u tokoni kāfakāfa mei Siainaʹ, ko e ‘Apiako Ma‘olunga ‘o Tonga ‘a ia ‘oku lolotonga langa ‘e hoko ia ko e faka’ilonga ‘i loto Nuku‘alofa. Ko e ma‘u‘anga ivi ‘uhila mei he tapili tene ‘omai ha fa‘unga ‘e tolu ‘o ha fa‘ahinga mālohi ko e Kilo Uati ‘e 750 mei he mālohi ‘o e Tapili fakataha mo ha malohi ko e Meka Uati ‘e 2.25. ‘E kamata e polōseki koia he taimi ‘e mahino ai kuo fakapapau‘i e kelekele. Pea ‘e hokohoko atu ‘a e ngaahi tokoni ‘i he ngaahi ta‘u ka hoko mai ‘o hangē pe ko e ngaahi tokoni kuo ne fai he kuohiliʹ. ‘I
he tafa‘aki ‘o e fengāue‘aki he ngoue ‘e fakahoko ‘e he Timi Ngoue ‘a Siaina ha fengāue‘aki mo hono ngaahi hoa ngāue Tonga ke to e niu pea ke tokoni ki he ngaahi famili Tonga ke fanga puaka mo e moa, pea ke tō e vesitapolo, fakamalu ‘a tevolo mo e ngaahi fua’i‘akau.
‘Oku ‘i ai e ngaahi faingamālie lahi ‘i he fengāue‘aki ‘a hotau ongo fonua ‘i he ngaahi me‘a faka-‘ekonomika, fefakatau‘aki, ngaahi pisinisi iiki, ma‘u‘anga ivi ma‘a, taki mamata, mo e ngaahi mala‘e kehekehe ke feinga‘i ha ngāue, ke fakalakalaka e tu‘unga mo‘ui ‘a e kakai pea ke tokoni‘i ‘a Tonga kene matatali e feliuliuaki ‘o e ‘ea ‘i he malumalu ‘o e Halafononga Fetu‘utaki mo e Fakalakalaka Fakamamani lahi.
Ke a‘usia ‘a e ngaahi taumu‘a koiaʹ, te mau fakaafe‘i ha kau ‘ofisiale mei he sekitoa taautaha mo e pule‘anga ke nau ‘a‘ahi ki Siaina ke vahevahe e ngaahi taukei ‘a e anga hono fakalele ‘e he kau faama mo e ngaahi pisinisi ‘e nau ngaahi ngāueʹ. Oku mau talitali lelei á Tonga ke nau tu‘uaki ‘e nau ngaahi koloa he katoanga faka‘ali‘ali faka- vaha‘apule‘anga ‘a Siaina ‘i Novema ‘o e ta‘u ni ke fakaava ngaahi maketi ‘a Siaina.
Koe taha e ngaahi feinga ‘oku mau fai ke fakalahi ‘a e mōtolo ‘o ‘emau fengāue‘aki he ngoueʹ ki he ngaahi sekitoa fakatupu koloa ki he fakalakalaka tu‘uloa. ‘I he taumu‘a koiaʹ, te mau faka‘ai‘ai ‘a e ngaahi kautaha pisinisi Siaina ke nau fakatupukoloa ‘i Tonga ke tokoni ki hono liliu ngaahi fua ‘oe ngoueʹ ki ha ngaahi koloa kehe ke lava hoko ngaahi koloa ‘a Tonga ke kau he fe‘au‘auhi he ngaahi maketi ‘i muli. ‘I hono fakamuimanoaʹ, ‘e hoko ‘a ‘etau fengāue‘akiʹ ke tokoni ki he ngaahi famili Tonga mo e kau Pisinisi Tonga ke fafanga ha fanga pato ke lahi ke lava ma’u ha ngaahi fua’i pato koula. ‘E lahi leva kakai Tonga te nau fili ke nau nofo pe ‘i Tonga ‘o ngāue ma‘a Tonga ‘o ‘ikai hiki ‘o ngāue he ngaahi fonua muli. ‘E hoko ia ko e fakama‘uma‘u luta ki he langa fakalakalaka faka‘ekonomika.
--
