’I he ngaahi ‘aho ni, ‘oku lahilahi mai ‘a hono talanga’i ‘a e ngaahi ta’efiemalie ‘a e kakaii fekau’aki mo e fakalele ‘o e ngaahi pisinisi ‘a e Pule’angaa ‘ehe ngaahi Poate ‘o e kau Talekita kuo fili mo hilifaki kia kinautolu ‘a e fatongia mahu’inga mo mamafa ko hono tokanga’i ‘a e ngaahi koloa ‘a e kakaii mo ‘enau sevesi ki he lelei ‘a e kakaii. Ko e lavelave ni ko e fokotu’u fakakaukau pee, na’a tokoni ki hano veteki ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fai kiai ‘a e lauleaa.
Na’e fai ‘ehe ngaahi Pule’anga kimu’aa ‘a e visone ke holoki lahi ‘o e ngaahi fakamole ‘a e Pule’angaa, kau ai ‘a e fakatahataha’i ‘o e ngaahi Potungauee, ‘o holoki ki he tu’unga ‘oku tau a’usia ‘i he ‘aho ni ‘o fakatatau mo hotau ivi mo e si’isi’i ‘a e fonuaa. Ko e visone ni na’e kamata’i hono fakahoko ‘ehe Tama Tu’i ko Tupou VI ‘i he‘ene kei ‘Eiki Palemia, pea ‘oku kei fai pe ‘a e fakaleleii ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. ‘Oku tonu foki ke fai ha fakatahataha’i ‘o e ngaahi Poate ‘o e kau Talekita ‘o e ngaahi Poatee, he ‘e holoki lahi ai ‘a e ngaahi fakamole ki he kau Talekitaa, pea ‘oku ‘i ai ‘a e tui ‘e toe lele lelei ange ai honau fakalelee, he ‘oku ‘i ai ‘a e ola fakafiemalie ‘i hono fokotu’utu’u fo’ou ‘o e ngaahi Potungauee. Kuo lava e liliu ‘o e matu’aa kae toe pe ‘eni ‘a e fanauu kae lele lelei ange hotau vakaa.
Tau fakataataa ‘aki eni, kapau ‘e fakakulupu ‘a e ngaahi pisinisi ‘i he sekitoa ‘e taha, hangee ko e Vai, ‘Uhila mo e Veve (utilities) pea mo e Taulanga, Mala’evakapuna mo e Halapule’anga (transport), ‘e malava leva ke ngaue fakataha lelei ange ‘a hono fakahoko ‘o e kaveinga ngaue (holistic and efficient) ‘a e ngaahi sino ni ‘i ha sekitoa ke fakahoko ha lao pe tu’utu’uni (policy) ‘oku tuku mai ‘ehe Pule’angaa ki he lelei ‘a e kakaii, ‘o taliui lelei ange ia ‘i he taimi ni. Ko e ‘u sekitoa kehee ko e fa’ahinga me’a tatau pe ‘oku fiema’u ke fakahokoo.
Ko e Lao ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga (Public Enterprises Act) ‘oku malohi ia ‘i ha toe lao pe tu’utu’uni ki ha Pisinisi ‘a e Pule’angaa, tukukehe pe ‘a e Konisitutonee, ‘okapau ‘oku ‘i ai ha fehangahangai ‘i ha ngaahi kupu. ‘A ia, ‘oku ma’u ivi mo mafai lahi ‘a e Potungaue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’angaa ke fai tu’utu’uni ke fakalele taau, maau, lelei mo tokanga ange ‘a e ngaahi Pisinisii ki he ngaahi launga ‘a e kakaii. ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ia ke huu atu ‘a e Potungauee ia ‘o fakalele (micro-manage) ‘a e ‘u Pisinisii. Ka, ke fa’u ha ngaahi tu’utu’uni taau ki ha ngaahi fokotu’utu’u fo’ou mo fakahoko fefeka, pea ‘omai ‘ehe ngaahi Pisinisii ‘a e ngaahi fiema’u fakapule’i-ngaue (management information) hangee ko e tu’unga fakapa’anga, fokotu’utu’u ‘o e kau ngauee mo e ngaahi ngaue fakalakalaka koe’uhi ke fakafehoanaki mo ‘enau palani ngaue kuo ‘osi talii. ‘E lava leva ke muimui’i lelei ange ‘ehe ‘o’ona (owner), ‘a ia koe Pule’angaa ma’ae kakaii, ‘a e fai fatongia ‘a e kau Talekitaa mo e ‘u Pisinisii.
‘Oku ‘asi mai foki mo e lahi ‘o e ta’efiemalie ki he ngaahi totongi makehe (fees) ‘a e ‘u sevesii ka ‘e malava ke vete ‘aki ‘a hono tamate’i ‘a e ngaahi sino (regulatory agencies) kuo ‘osi fokotu’uu kae fetongi ‘aki ha konga pe ‘o e Potungauee pe ha komiti hange koe Competent Authority, ke fale’i ‘a e Minisitaa ke tali pe ta’e tali ha hiki ‘oha totongi makehe pea fakalao’i. Ko e ngaahi ‘uhinga lelei ‘eni ke fai ai ha hiki, hangee ko e hiki hake ‘a e: ‘inflation’; totongi ‘o e koloa mei mulii, ‘a ia ko e ngaahi me’a na’e ta’e ‘amanekina pea ‘ikai lava ‘o mapule’i ‘e he Pisinisii. Ko e talanoa loloa ia ‘a e ‘uhinga ke pule’i ‘a e hikii ‘eha sino tau’ataina he ‘e nenefu mo tuai aipe ha’anau taliui ‘anautolu, hangee pe ko e taimi ni. ‘Oku tau lotu pe mo ‘amanaki lelei ‘a e tataki ‘ehe ‘Otua ‘o e Minisitaa mo e Kapinetii ke tonu ‘enau fai tu’utu’unii.
Sione Tu’itupou Fotu
