'Etita,
Ko e hu pe ha taha 'o politiki 'oku tolu e makatu'unga 'e ngaue pe va'inga mei ai, pea 'oku totonu ki he kakaii ke nau sivi'i e mafihunga kotoa e kau politikii pee ko e fee taha 'o 'enau ngaahi mala'e ko 'enii 'oku nau va'inga mei aii. 'Uluaki, ko e ngaue ki he lelei fakalukufua 'a e fonua(common good), pea ka 'ikai ia; ua, ko e va'inga pee ki he lelei fakafo'ituitui(self-interest/private good). Pea ka 'ikai vakai'i na'a ko e ngaue makatu'unga he meheka fakapolitikale mo fakasosiale (political and social jealousy).
Kapau te tau ki'i 'analaiso e lao 'oku fokotu'u ke fakafoki e kotoa e kelekele ki he pule'angaa ko e fo'i 'ohokui fakapolitikale 'eni 'oku 'ikai ha'a ne fu'u mahu'inga fau. Kapau ko e argument 'a e kau temo ko e feinga ke fair e vahe kelekelee, ko e fo'i loi ia. Ko hono 'uhinga he 'oku kei mo'ui lelei 'i Tonga 'a e 'Umu po'uli kae 'i ai ho 'ota. Ko e corrupt 'e hiki mai ki he kau ngaue saveaa. Ko koe pee 'oku ke famili, kaungaa ako mo e kaungaue Saveaa, pea lahi mo ho'o silinii, ko koe ia 'e vave ho'o ma'u ho'o kelekele. Ko ha tangata'eiki masiva ta'eako 'i Matuku ka feinga kelekele lolotonga e felovolovai ki he kelekelee 'e melemo pe ia. Tau talanoa ki he impractical, illogical mo e fakamaa 'a e 'aliakii fakapolitikale ko'enii. 'Oku 'ikai ko ha ngaue ia ki he common good.
Ua, ko e tukunga loto e fatu e lao ko'enii ko e paa'i e fofonga(slap in the face) e tukufakaholo mo e ta'etoka'i e hou'eiki mo e kakai 'o e fonuaa. Koe'uhii kuo mokoi e Tama Tu'i ke tuku mai ke tau kau he fakafuo e feinga e liliuu, kuo lau 'e he kau politikii ko e faingamalie 'eni ke nau ala ta'emingao 'o fakamalohi'i e liliuu. Ko 'enau feinga ke to'o a mafai pee ngeia e hou'eikii ta'efakaongongo ki he kakai 'o e fonuaa. Lolotonga 'etau fangatua mo e laionee (lilu temokalati), kuo feinga tamate puaka e kau temoo ia. Feinga tamate puaka foki he ko kinautolu pee 'e lo'ilo'ia he puaka ko'enii. Ko e meheka fakapolikale 'eni pea mo hono fakamalohi'i e liliu fakapolitikalee (political rape).
Tolu, ko e political strategy 'a e kau politikii temo ko e feinga ke faka'ita'i e kakaii mo feinga ke langa 'a vahevahe he anga e nofo he sosaieti fakatongaa. 'Oku ngaue'aki 'eni 'e he kau politiki he ngaahi fonua kehekehe 'i mamanii. Hangee ko 'enii, ne 'ikai ha tokanga e kakai ia ki he kelekelee (land system). Pea ka 'ikai, ko e minor issue pee ia. Talu mei he fakalanga kee ko 'eni 'a e temo, mo e kamata keu meheka ki he lahi e konga 'api e hou'eikii. Kamata 'eku feinga ke holoki e taha kotoa ke mau tatau. Kamata keu 'ita pea ko e fakatu'utamaki ko e malanga'I mai 'e he kau temoo 'a e equality pea 'oku ongo ifo ki he fanongo ka ko e fo'I misi pee mo e fananga.
Kainga Tonga, ko e equality ko e vaihola pee ia - it is a mirage. Ka tau talanoa ki he tatau fakapolitikale, faka'ekonomika, fakasosiale, faka'atamai, mo fakalaumalie, ko e mo'oni teke fakatokanga'i , 'oku tau kehekehee pee. Pea he 'ikai ke tau tatau, pea taha hono 'uhingaa, he 'oku 'ikai tatau e tufa 'oku fai 'e natulaa. 'Oku kehe mafai faka'atamai, 'ulungaanga, taleniti. Kuo pau pee ke 'i ai e kehekehe. We have to face this brutal reality. Neongo te tau oo kotoa 'o nofo Pangai si'i, ko 'etau matuku pee, kuo takitaha heka e kau temo he'enau Pajero 'o hangatonu ki honau 'api nofo'anga - kau fiu feinga ha feitu'u ke u nofo ai. Ko e feinga 'a e ngaahi fonua kominiusi (socialism) ke tufotufa tatau pea ke tatau e taha kotoa pea fakafoki e kelekelee mo e koloa ki he pule'angaa etc. Ka 'i he faka'osinga 'o e 'ahoo, ko e kau ikunaa pee 'a e kau va'inga he mala'e politikalee. Te nau kei vahe mano pee mo mohe lelei kae vaoa hoku 'apitukuhauu 'oku. 'Ikai ke u fanongo ha takai he ngaahi kolo 'o 'eke ki he kakaii pe 'oku nau loto ke fakafoki e kelekele ki he pule'anga, ka nau tafoki hake pee 'o fai e feinga faka-kominiusi ko 'enii. Ko 'enau feinga ke hae hifo e nonofo 'a kaingaa pea mo e fefalala'aki he anga e nofo fakatongaa.
Kaikehe ko e anga ai pee ia e natula siokita (individualistic) 'a e temokalatii. Pea 'oku mahu'inga ke tau tokanga he 'oku malava ke tau vilo hake 'o 'ave ki he pule'anga 'a e mafai ta'efakangatangata pea te tau toe foki pee 'o popula. Te u sai'iaange keu fangatua mo e 'eiki e koloo he feinga fakatua mo pule'angaa. Kaikehe kuo 'asi mai e fa'unga pule'anga ne malanga'i e Thomas Hobbes he ngaahi senituli ki mu'aa 'a ia 'oku 'efihia ai 'a Iulope he taimi ni-- ko e faka'au ke popula e kakai ki he mafai e European Union. Malie ko e tolotui e
fakakominiusi he uhouhonga e feinga temokalatii!!
Kainga Tonga, kuo pau ke fakakau hotau kuohilii 'i he talanoa'i hotau kaha'u. Kuo pau ke tau sio ki he lelei fakalukufua (common good). Kapau 'oku fehi'a ha ni'ihi ki he tu'i lolotongaa koe'uhii ko ha'ane ngaahi laka 'oku hala, 'oku tatau pee ia mo 'eku fehi'a he kau taki temoo koe'uhii ko e 16/11. Ko e me'a leva 'oku ou faii ko 'eku feinga ke fakamavahe'i e Tama Tu'I mei he sisitemi fakatu'ii, pea te u fakamavahe'i e kau taki temoo mei he sisitemi temoo, pea 'e lava leva ke u sio 'oku 'i ai e lelei e sisitemi fakatu'i pea mo e sisitemi temokalatii kuo pau ke fe'unuaki ma'ae lelei fakalukufua e fonuaa.
Ka ko e haa koaa kuo melemo ai e common good he mafai 'o e self-interest mo e politics of jealousy? Ka fai ha experiment he saienisii kuo pau ke te tu'u mei he tu'a experiment 'o observe ai e ngaahi me'a 'oku hoko 'i lotoo kae lava ke te assess objectively e tafa'aki kotoa mei tu'a. 'E fakatu'utamaki kete hoko ko e konga e experiment koe'uhii 'e puli 'a kita 'ia kita pea puli mo e ngaahi me'a 'oku fai ai e experiment. Ko e 'amanaki eni ke fai e experiment e temokalati he 2010, fokotu'u atu ki he kakai ke tuku mai ki tu'a e kau taki temoo lolotoingaa ke mau assess atu mei tu'a, kae fakahuu atu 'a Inoke Hu'akau mo ha ni'ihi kehe, 'e ngali fo'ouange 'enau foungaa. He kuo makona e wallet e kau taki temoo, pea lahi mo'enau lavelavea, pea ko e me'a ia 'e mole ai 'a e common good he 'oku lahi 'emau lo'iaa pea lahi mo 'emau 'itaa. 'Oku 'ikai ha'amau toe feinga ko e feinga faka'ita'i pee kakai, ka mau nofo fuoloa 'i loto.
Faka'apa'apa atu,
Uili Tu'ifua Finau
Nomuka
seni15266 [at] yahoo [dot] com [dot] au
