'Etita,
Kou lau peau fanongo ki he talanga he internet mo e tv pea 'oku fai ai ha fie lukuluku atu ki he ngaahi talanga, 'o makatu'unga pe 'i ha ngaahi a'usia.
'Oku ou fie lave heni ki he'eku a'usia 'i he ngaahi taimi na'e fai ai e ngaahi talanoa 'a e kakai mo e komiti ki he liliu fakapolitikale. Na'aku fiefia lahi 'aupito 'i he faifaiange pea finangalo 'a e Tama Tu'i ki ha fakalakalaka pehe ni, pea mokoi ke fokotu'u e komiti fakafonua koeni na'e 'iloa ko e komiti 'a e Tu'i Pelehake. Na'a ku feinga leva keu 'alu ki he ngaahi fakataha'anga ko eni keu fanongo tonu ki he ngaahi talanoa 'oku fai ai. 'I he'ene a'u mai ki homau kolo 'a e fakataha koeni, na'aku 'alu kiai. Na'aku fu'u 'ohovale lahi 'aupito he'eku a'u atu ki he hall ko e kau memipa pe 'o e komiti, ko e toko 3, pea mo e kau faikava, na'anau ofi pe ki he toko 10 pea mo e kau ngaue 'a e komiti ki he tepi mo e video. Neu fu'u mo'utafu'ua 'aupito he'eku vakai atu ki he kau faikava 'oku nau nofo ko e kakai eni kenau talanoa pe talanga'i e liliu fakapolitikale he fonua, ka ko ha me'a matu'aki mahu'inga faufaua. Neu mei foki au ka ne u pehe ke u hu atu ai pe ki fale, mo e kamata 'a e fakataha.
Ko e fakamatala na 'e fai mai 'e he taki 'o e kau memeipa e komiti ne nau 'i homau kolo na'e pehe ni, ko e 'a'ahi mai eni e komiti fakafonua ke fanongo ki he le'o mo e loto e kakai pe koeha e ngaahi liliu 'oku nau fiema'u 'o tatau ai pe pe koeha ha fa'ahinga liliu, fakasosiale, faka'ikonomika pe fakapolitikale, ka e lea ange kakai honau loto, he ko 'enau 'i heni ke nau fanongo ki he kakai. 'I he'eku siosio holo mo ongo'i ki he'emau kau ma'u fakataha, 'oku 'ikai ha taha te ne mahino'i pe koeha koaa e me'a 'oku taumu'a kiai e fakataha ni. Ta ne'ine'i 'ikai fie ha'u e kakai ia ki he ngaahi fakataha koeni he na'e 'ikai 'uhinga malie 'a e kaveinga talanoa ia 'a e komiti ki he tokolahi e kakai e fonua.
Ko hono ola 'o e fakataha ni na'e pehe ni, ko e ngaahi lea na'e lahi ki he tokanga ki he lahi e fai hia he kolo, ko e lahi e ngaahi bar mo e night clubs, 'oku 'i ai e tui 'oku fiema'u ke fakasi'isi'i pe 'ai ha taimi pau ke tapuni ai he po'uli, pe ko e fokotu'u ha kau polisi fakakolo ke tokanga'i e ngaahi fai hia he kolo. Ne iku tufa mai mo e pepa mo e peni ke mau fakakulupu 'o takitaha tohi ai e ngaahi liliu 'oku fiema'u. Na'e lava nai ha houa 'e ua 'emau fakataha. Na'aku foki tala'a lahi he po koeni tu'unga 'i he mahino kiate au ko e me'a mahu'inga taha pe eni he fonua ni, pea ko e kau kavatonga 'oku nau alea'i e me'a ni mo e kau komiti koeni. Fakamolemole pe kau kavatonga, 'oku 'ikai ha sio lalo ka neu pehe pe he po koia, kapau na'e mahu'inga'ia e kakai he feinga liliu tenau omai ki he fakataha pea kapau pe 'e ki'i fakakaukau lelei ange kau komiti ke fakalelei'i 'enau approach ke ma'u ha talanoa mo ha audience 'oku lava ke nau talanga'i lelei 'a e kaveinga mahu'inga koeni, he 'ikai ngata 'enau 'a'ahi he takai holo he ngaahi kolo he ko e lahi taha ia he kakai ma'u fakataha he ngaahi kolo ko e kakai 'oku 'ikai te nau fu'u 'ilo lelei 'enautolu ki he politikale mo e fakahoko fatongia 'a e pule'anga.
Na'a ku foki pe mo 'eku faka'amu na'e 'iai ha model 'a e komiti pe ko e model 'a e kau demo ke fai hano talanga'i koeha hono lelei pea moe ha hono kovi, he'e mahino ange ia ki he kakai 'o e fonua pea 'eke ngaahi fehu'i 'oku fai e femahino'aki. Na'a ku faka'amu peheange mai ke fakalelei'i ange 'a e founga 'a'ahi 'a e komiti, ke 'osi 'enau 'a'ahi ki he kakai he ngaahi kolo pea nau 'a'ahi mu'a ki ha ngaahi kulupu hange ko e PSA pe ko e TAPS he ko e ngaahi kautaha eni 'oku memipa ai e kau ngaue fakapule'anga 'e lava ke talanga'i lelei ai e kaveinga mahu'inga koeni e liliu, pea mo e ngaahi NGOs, Head of Departments, kautaha langafonua kehekehe pe, ke mahino 'oku lahi fe'unga e consultation 'o e kakai kotoa e fonua, mo e ngaahi interest 'a e ngaahi sekitoa kehekehe pea toki lava ai ke fa'u ha model, he ko e mahino ko e talanoa pe eni, mo e fanongo ki he kakai 'oku te'eki ke 'i ai ha model 'e fa'u.
Ko e taimi koeni kuo 'osi mahino 'oku 'i ai e model 'a e kau demo, pea neu fifili pe'e 'i ai nai ha faingamalie 'o e kakai e fonua ke fai hano fakafehu'ia e model koeni he na'a ku pehe pe, ko e Tonga au pea 'oku 'i ai 'eku totonu ke u 'ilo lelei e ngaahi liliu 'oku fai ki he konisitutone. Kaikehe neu foki tala'a lahi, pea ne u to e feinga leva ki he fakataha ne fanongonongo 'e present ai 'e 'Akilisi e model 'a e kau demo ki he komiti koeni. Me'a pango pe ko e me'a ne ngofua heni ko e present pe 'a e model 'ikai ha faigamalie ke talanga'i ai 'e he kau ma'u fakataha 'a e model koeni, pea 'ika ha tatau e model koeni 'e tufa mai ke mau tofuhia ai 'o a'u ki he 'aho ni. Na'e 'osi pe present e model 'a 'Akilisi pea nau foki nautolu, ka e hoko atu e fakataha 'a e komiti mo e kakai. 'I he fakataha koeni na'e fakafehu'i lahi ai e founga 'e fai'aki 'ehe komiti koeni hono fakama'opo'opo e ngaahi fakakaukau pe ngaahi fe'unu pea ne fiu ta'ota'ofi e talanga koeni he method. Na'e tuku tala'a e kau me'a ni'ihi ki he founga ne fakamatala 'e he komiti te nau fai'aki e fakama'opo'opo e lipooti koeni. Ne u kau au he nofo fifili he taimi lahi pe'e anga fefe hono fakama'opo'opo 'e he komiti e ngaahi fe'unu kuo nau tatanaki.
'I he'ene a'u mai ki hono present e lipooti, (NCPR) ki Falealea, na'e 'ikai ke u ofo 'i he tukunga ta'emahino 'a e lipooti koeni, koe'uhi ko e ngaahi a'usia ne u lave atu kiai 'i 'olunga. 'Oku ou faka'apa'apa lahi atu kia Dr Halapua, mo e memipa kotoa e komiti koeni, ka 'i he'eku lau 'a'aku na'e malava pe pe na'e mei to e mahino ange 'a e lipooti ......'i ha to e founga ange 'e taha. Neongo kotoa e ngaahi faka'amu ki he tu'unga na'e 'i ai e lipooti, na'e pau pe ke tali he ko e lipooti eni. Ka 'i he'eku fanongo pe koia ki he hiliange 'a e 16/11 ne vave leva 'a e comment 'a Dr Halapua pea fefeka 'e ne lea ke fakafisi e Palemia, na'a ku fu'u 'ohovale, he na'a ku falala ki he lipooti ko e ngaue eni 'oku tau'ataina, ka e toki mahino mai ta na'e 'ikai. Faka'amu pe ke to e lahi ange ha ngaahi faingamalie ke talanga'i ai 'e he kakai 'o e fonua 'a e liliu pea mahino foki kiate kitautolu kotoa ka e toki fakahoko.
Jan
aspun_pop [at] yahoo [dot] com [dot] au
