'Etita,
'Oku 'i ai 'eku tui lahi 'e fehangahangai a Tonga mo e palopalema lahi ka 'ikai fakapotopoto mo ma'a pea mahino ki he kakai 'o e fonua hano solova 'e he Pule'anga 'a e fakatamaki mo e fakamamahi ne hoko mo kei 'o hake 'e he Princess Ashika.
Ka ko e fakahoha'ani ia 'oku ou feinga ke 'ohake mo fakamanatu ki Tonga kotoa 'a e 'isiu lahi ange ke tau sio 'o fakalaka atu he Ashika (kataki 'ikai ko ha fakama'ama'a 'o e mamahi mo e mole) ki he 'imisi lahi ange ki he tefito 'o e palopalema kuo hoko mo e faingamalie ke toe hoko he kaha'u.
'Oku 'o hake 'e Pilinisesi Ashika 'a e ngaahi tefito'i palopalema ko'eni fekau'aki mo e fakanofonofo mo e founga ngaue 'a e Pule'anga Tonga.
1. Founga fili ho'omou kau taki ki he Pule'anga.
Kuo lakoefie kiai 'a 'Ene 'Afio, Siaosi Tupou V, makatu'unga 'i he holi mo e vilitaki ho'omou kau kau Fakafofonga ki he Flealea mo 'enau loto ke fili pe e kau Minisita 'o e Fonua mei honau loto fale. 'I he'ene pehe kuo ta'ofi ai 'i tu'a 'e he Falealea ha fa'ahinga kakai tokolahi mo fe'unga mo e ngaue. 'Ikai ngata ai ka 'oku nau fanau'i mai ai 'a e founga ke fili ai ha kau taki ki he lakanga 'oku 'ikai ke nau mateuteu faka ako, maheni pe taukei kiai.
Kuo tukuaki'i mai 'e Lupeti Vi e 'ikai ha taukei 'a Paul Karalus ki he lakanga ko e Minister of Transportation. Ka 'oku 'ikai ko e Minista pe 'eni ia 'oku muhu'i mo fifili e kakai ki he'enau poto mo fakahoko ngaue lelei. 'Oku ou fiu he fifili pe ko e taukei mei fe 'a Teisina Fuko mo Samiu Vaipulu 'oku fili ai kinaua ki he lakanga minisita 'oku na kahoa holo he 'ahoni tapu mo kinaua. 'Oku 'I ai pea 'oatu 'eku fakaka'apa'apa mo'oni kia Teisina mo Samiu he ko ho'omou fili kinaua ki he Falealea pea kuo lahi ta'u 'e na faifatongia. Ka ko 'eku fifili pe 'oku na ma'u ha taukei ma'olunga hake he fe'unga ki he fatongia faka minisita kuo hilifaki atu kia kinaua. 'Ikai ke u 'eke'i 'e au e ngaue mateaki mo lelei he ta'u lahi 'a Mr. Karalus, ka ko'ena 'oku tukuaki'i 'oku 'ikai ha'ane taukei 'ana ki ha me'a kau ki ha vaka. Ka 'oku totonu ke ne 'ilo lahi kiai he ko e konga lahi ia hono fatongia ko e Minisita of Transportation.
'Oku ou lotu ke mo'ui fuoloa 'Eiki Minista Mo'ui, Viliami Tangi. 'Oku totonu ke nofo tailili e Tonga kotoa pe ko hai he Falealea 'e fili ke Minisita Mo'ui ka malolo a Viliami mei he ngaue. Mou siosio holo pe he kainga ne mou fili ki he Falealea pe ko hai 'oku ngalingali 'e taukei ke pule'i ho'omou falemahaki mo e tapa kehekehe 'o ho'omou mo'ui.
Ko e 'omai ha kau taukei ki he ngaahi tu'unga faka Minisita 'e malava ia mei hano tu'uaki e ngaahi tu'unga ngaue ke fai mai kiai ha tohi ngaue ha'a taha pe. fokotu'u ha Poate Fili (Evaluation Board) ke nau sivi'i e ngaahi tohi talangaueni pea fili'i 'a e tokotaha 'oku nau pehe 'oku fe'unga mo e ngaahi fiema'u 'a e Pule'anga mo e Lakanga 'o 'ave 'e nau fili ki he Falealea ke nau fai e tu'utu'uni ko e tali pe 'ikai (confirm or denied). Koe founga 'eni 'e lava ai 'e he Pule'anga Tonga 'o fakaafe'i mo faka'ai'ai e kau mataotao mo taukei ngaue pe ke nau fie kau mai ki hono langa hake e Pule'anga. Pea 'oange mo e faingamalie ki he kakai 'I he ngaue 'e nau kau fakafofonga he Falealea ke nau tali pe 'ikai tali e fokotu'u.
2. Ko e fokotu'utu'u fakapotungaue 'a e Pule'anga (Organization).
'Oku hange 'oku fa'a mo'ungaloa he Pule'anga e 'isiu mahu'inga ko e "Fepakipaki 'a e ngaahi mahu'inga'ia" (conflict of interest). 'Oku 'ikai ola lelei 'a e fa'ahinga fokotu'utu'u 'oku fakafalala ke fai hono sivi mo hono fakangofua fakalao 'e ha potungaue 'a e Pule'anga e founga ngaue 'a ha potungaue pe 'a e Pule'anga. 'Oku fa'a hoko heni hano pelu mo fakangaloku e lao mo e tu'unga 'oku totonu ke a'u kiai 'a e sivi mo e tokanga. 'Oku fakavalevale ke fai sivi pe Pule'anga ia ki he'enau me'a. Ko hono ola 'ena kuo ha mai mei Ashika. 'Ikai lava ha taha 'o fakahoko tu'utu'uni hono fatongia ko e tu'utu'u 'a e pule 'oku lahi ange pea nau toki fetuukuaki holo ai pe ko hai koa 'oku/pe na'e totonu ke pule; mo'oni leva e lau 'a Nau Saimone, "tangi mai e, to'e mai e kae sio sio kehe pe fanga fu'u moa ta'ane ia"
'Oku 'ikai mahino kia au pe koeha koa 'oku kei vilitaki ai e Pule'anga ke nau fakalele e ngaahi pisinisi 'oku totonu ke tukuange ki he kakai ke nau pule'i mo fakalele (private business). Mou sio holo 'i Tonga pe koe fe tu'unga e pisinisi na'e/pe 'oku fakalele 'e he Pule'anga. Ko e palopalema ia 'oku tofu kotoa ai e fanga ki'i Pule'anga iiki 'o e Pasifiki. Kuo nau 'ilo'i 'oku 'ikai ko ha fatongia ngaue ia 'a e Pule'anga pea 'ikai ola lelei ha pisinisi ia 'a e Pule'anga ke fakafekiki mo fe'auhi (compete) mo e kakai (private sector).
Ko e fatongia ia 'o e Pule'anga ke fakatonutonu'i, pule'i mo lao'i 'a e ngaahi pisinisi. 'I he fefolau'aki, ko e fatongia 'eni 'oku nau fakahoko 'o kau ai e vaka 'o 'Uliti mo Kamipeli 'o fakangofua ai ke hokohoko atu 'ena faifatongia fefolau'aki. Ko e me'a pango pe ne 'ikai a'u atu, pe na'e fakatamulu'i pe e faifotangia ko'eni ki he Ashika.
'I he ngaahi ta'u kuo hili ange, na'aku loto mamahi he'eku lave'i ne 'ikai fili 'eku kui 'aku hono foha ka ko'eku tangata'eiki he ngaahi taimi lahi na'e feinga ai ki he Falealea. Neu 'eke ki he'eku kui pe koeha na'e 'ikai fili ai he'eku tangata'eiki pea ne 'o mai e tali 'oku kei hoko pe ko hoku fale'i he 'ahoni. Na'ane pe he mai, "kapau 'e fakakaukau e Tu'i 'o e Langi ke tau toe kamata fo'ou, teu kei fili pe ho'o tamai ko hoku foha. Ka ko 'eku fili ki he Falealea, 'oku ikai kau ai ho'o tamai 'au, 'oku 'ikai kene ma'u e poto, mahino mo e taukei 'oku fiema'u ki ha taha 'e hu ki he Fale"
'E hoko hoko atu e fepaki 'a e Pule'anga Tonga mo e ngaahi palopalema lahi kapau 'e 'ikai ke nau fili e kakai totonu ki he ngaahi fatongia (Most qualified). Pea fokotu'utu'u e ngaahi potungaue 'a e pule'anga (government Organization) mo e manatu ki he mahu'inga 'o e 'isiu 'o e fepakipaki 'o e ngaahi me'a 'oku mahu'inga (conflict of interest). 'Oku mahu'inga lahi ha mahino (transparency) pea 'oku tohi (written) pe ko hai 'oku pule pe taki (chain of command) mo honau ngaahi fatongia taki taha (scope of responsibility).
Teu afe he mo e kole fakamolemole atu ki ha taha pe kupu 'oku lavea pe mamahi he fokotu'u fakakaukauni. 'Oku 'ikai ko ha'aku fakavaha'a tangata. Ko e feinga ke tau femahino'aki.
Pea kia kinautolu kotoa 'oku kau he felafoaki fekau'aki mo e Pricess Ashika, 'oku ou manatu ki he lau 'a Captain Medina, USMC, fekau'aki mo honau fatongia he hopo lahi 'o e Tamate'i faka'auha e kakai kotoa he ki'i kolo ko Mi Lai, Vietnam he ngaahi ta'u kuo hili ange, "'e 'I ai e 'aho 'e taha kuo pau ke tau tu'u takitaha pea taautaha 'i he malumalu 'o e Fakamo'ui 'o fakaha kia Teia pe koeha fua e me'a na'a tau fai 'i Mi Lai pea mo e me'a na'e tonu ke tau fai kae 'ikai". Talu e hoko 'a e fakatamaki ki he Princess Ashika mo 'eku lau ai pe 'a e ongoongo 'o e kalo holo mo e kumi tonuhia, te'eki ai pe ke 'I ai ha to'a 'e tu'u 'o pehe mai, "na'e tonu ke u ta'ofi e vaka ke 'oua 'e folau he 'aho koia kuo hoko ko e fakamamahi lahi kia au mo hoku famili, ngaahi famili 'o e kau pekia pea ki Tonga kotoa."
Faka'apa'apa atu.
Mafi 'o Amerika Samoa.
Pago Pago, American Samoa
