Editor,
Ko e liliu fakapolitikale mo'oni ... Koha Kau fakafofonga Falealea Fakapotopoto Poto ma'a Tonga 'ikai ko e kau fakafofonga Falealea Tokolahi ange. (Quality not Quantity).
Ko e tu'u 'i he taimi ni kuo 'osi fuoloa hono kai 'e he afi ia 'a e feinga liliu 'o e fa'unga fakapolitikale 'I he 'aho 16/1½006, pea na'e 'ikai pe ko ha siate ngaue (agenda) mahu'inga ia ma'a Tonga, he 'oku fe'unga 'anoa pee 'a e fa'unga lolotonga ia Pule'anga mo e fakalakalaka 'o e fonua, 'aki ha tanaki atu ha ngaahi 'Ulu'i Nima Ngaue (Royal Commissions) fakapatonu ki he ngaahi vaivai'anga 'o e Pule'anga lolotonga (e.g., Royal Commission for Anticorruption, Royal Commission of Quality Assurance, Royal Commission for Economic Development, Royal Commission for Electricity Production, Royal Commission for Fisheries, Royal Commission for Tourism, Royal Commission for Public Administration, Royal Commission for Telecommunication, Royal Commission for Public Procurement, Royal Commission for Quality Assurance, Royal Commission for Public Health, etc) pea ke ma'u mafai ma'olunga ange 'a e ngaahi Royal Commissions koeni ke fale'i (advise) e tama Tu'i hangatonu (direct) pehe foki ki he Palemia mo e kau Minisita & Talekita (CEOs) 'I ha toe fale'i mei ha kau fakataukei (consultant) pe ko ha kautaha pe tokotah muli (foreign bodies).
Ko e palopalema 'o e Pule'anga he taimi ni, ko e 'ikai ke ma'u 'e he Tama Tu'i, Palemia, mo e kau Minisita, Talekita 'a e ngaahi fale'i lelei (quality information) fe'unga ki he kau taki ke fai'aki 'a e tu'utu'uni aofangatuku (final decision) ki ha lao (law), fakatau (procurement or investment) pe ha ngaue (Works). Pea 'oku tupu ai ' e fehalaaki 'a e ngaahi me'a lahi.
Tamani e, koeha 'a e 'uhinga 'oku toe teke ai 'e he tokoni palemia 'a e kau fakafofonga Falealea ke toe fai ha fakamole taimi ki he teu e fili Falealea ki he 2010. 'Oku totonu ke nofo hifo a 'a e kau fakafofonga Falealea ia he taimi ni pe 'o fakamoleki hifo ha ki'i taimi he ta'u ni ke nau feinga ke langa hake 'a e 'ekonomika 'a e fonua.
Kapau 'e lava ha ki'i fokotu'u 'e taha pe ua 'e he kau fakafofonga Falealea ke ma'u ai ha pa'anga hu mai (revenue) ki Tonga 'e taha pe ua miliona he taimi pe (immediate), kuo 'osi 'aonga 'enau vahe he ta'u ni (pe talu 'enau hu 'o fakafofonga Falealea) pea toe ke vahe atu ki he kakai 'i he founga lelei taha 'a ia ko e fakalelei'i e vahenga 'o e kau ngaue pe ko e tufa atu ki he kakai ke nau vahe (social welfare) hange koia 'oku hoko 'i Nu'usila mo 'Aositelelia.
Ka 'oku faingata'a 'a e langa faka'ekonomika 'a e fonua ia he ko e tokolahi 'o e kau fakafofonga Falealea 'o e kakai lolotonga 'oku nau nofo kinautolu 'o misi (dream) ki he me'a ko e liliu 'o e fa'unga fakapolitikale 'o e fonua koe'uhi ke nau hoko ai koha kau taki (vahe lalahi) pea ke nau pule'i 'a e fonua kae 'oua kuo nau mate, 'ikai ko e langa hake 'o e tu'unga fakapa'anga 'o e kakai.
Pea 'oku 'ikai toe veiveiua 'ae tu'u 'a e langa fakalakalaka 'a Tonga tupu mei he pule'i 'o e fili 'a e kakai ke 'oua pe na'a toe hu hake ha taha ia 'oku tuha mo e Falealea 'o Tonga ka 'oku 'ikai ke ne poupou'i 'a e taumu'a (agenda) koe liliu Fakapolitikale.
'Oku ta'emahino 'a e feinga liliu ia koeni he kuo kamata ke mahino ki he kau feinga liliu 'oku 'ikai ha'anau taukei 'e taha he fakalele 'o e pule'anga, koe me'a pe 'oku nau lava koe fakaanga. 'Oku tupu heni 'a e fakamoleki 'e he pule'anga 'a e pa'anga lahi he feinga liliu kae 'ikai 'ave 'a e pa'anga ia ko'eni (laka hake he sino'i pa'anga 'e 20 miliona (Capital) he ta'u 'e 2 pe 3 kuo 'osi) ke fakalelei'i 'aki 'a e vahenga 'o e kakai pe tokoni ke langa hake 'a e 'ekonomika 'o e fonua.
'Oku ou fokotu'u atu, koe liliu vave taha kihe fa'unga fakapolitikale ('ikai ke 'I ai ha fakamole kiai) 'o Tonga ko hono fokotu'u 'a e kau Temo ke nau hoko ko e Royal Anticorruption Commission of Tonga (RACOT).
Ko e me'a ki he langa faka'ekonomika mo hono langa hake 'o Tonga, 'oku fe'unga 'anoa pee ia mo e tokolahi 'o e kau fakafofonga lolotonga 'o e kakai 'e toko 9 kae fakahuu ki Falealea ha kakai fo'ou 'oku nau mateuteu mo'oni ki hono tokoni'i 'a e kakai mo ma'u 'a e lotolahi mo e 'ilo ki hono fakatupu hake 'a e vahenga (income) 'a e kakai mo tokoni ki he pule'anga 'i hono fakalele 'a e pule'anga fakafe'unga mo 'etau pa'anga 'oku ma'u. 'E mahu'inga 'aupito 'a e kakai pau ki heni, pea 'e tokoni lahi 'a e Royal Commission for Quality Assurance heni ke fale'i 'a e kakai ke nau fili fakapotopoto ha taha 'oku lelei taha ke ne fakafofonga'i kinautolu. Mahalo 'e lelei ange 'a e tuku 'aupito 'a e me'a ia ko e Fili Falealea he 'oku lahi 'a e fakamole ia kiai 'a e Pule'anga mo e kau kanititeiti 'oku poto ka 'oku 'ikai ke 'I ai ha'a nau nusipepa (pe TV) hange ke tu'uaki ai kinautolu ki he kakai ke nau hu ki Falealea 'o fakafofonga'i kinautolu. 'E ngali sai ange 'a e interview pee 'a e kau kanititeiti ia 'e he Royal Commission for Quality Assurance pea fili ai pe mei ai 'a e kau fakafofonga 'o e kakai. Ka 'I ai ha faihala (corruption) 'e fai 'a e fakatonutonu ia ki he RACOT pea ke fakalelei'i leva 'ae RCQA . 'E lava foki ke toe fai 'e he RCQA ia hono interview ha kau kanititeiti ke fili mei ai 'a e kau Minisita 'o toki fale'i 'a e Tama Tu'i ke ne fili 'a e kau Minisita totonu mo poto ke nau fakalele hotau fonua.
Ko e feinga ki he liliu 'o e tokolahi 'o e kau fakafofonga Falealea 'o e kakai ke toe tokolahi ange he toko 9 lolotonga 'oku fu'u fakavalevale ia (he ko e fiema'u pee ia ke toe tokolahi ange, pea te nau lava leva ke fai 'a e me'a pe 'oku nau loto ke fai 'aki 'a e pa'anga 'a e pule'anga). 'Oku 'ikai fiema'u 'e he Falealea ia 'o Tonga 'a e tokolahi (quantity) ka ko e kau fakafofonga fakapotopoto poto (quality) mo tauhi fonua, ke nau langolango atu ki he pule'anga 'a e ngaahi ngaue 'oku mahino 'e tupulaki ai 'a e fonua fakalukufua, kae 'ikai ko e manakoa pe ha taha he taulau noa'ia he me'a maumau taimi ko e feinga liliu fakapolitikale mo e faihala (corruption).
Faka'apa'apa atu
Siale Christopher Kava
Bachelor of Engineering in Mechanical Engineering
University of South Australia
