'Etita,
Ko e kulii ko me'a pe 'e ua 'oku ha'i ai. 'Uluaki, ko e feinga'i ke lalata. Ua, ko 'ai ke toe fekai ange.
'I he 'eku tohi ni 'e fai ai ha sio fakalukufua ki he anga e tauhi Kulii Le'o (Watchdog) 'a e Pule'anga Tonga, pehe ki he to'onga e fanga kulii taautaha ke tau sio ange pe 'oku hu'u ki fee 'a e fanga Kulii Le'o he teuaki atu ko 'eni ki hono fakahoko e fakalelei fakapolitikale he ta'u 'e ua ka hoko mai.
Ko e Kulii Le'o ko e lea fo'u 'i he loto 'aa 'o e mala'e faiongoongo. 'Oku 'uhinga pe ia ki he ngaahi mitia, kau ai e nusipepa, letioo, televisone kaepehe ki he ngaahi mitia fo'ou ko ia ne toki ake mai he kamata'anga 'o e senituli 21 'o kau ai e 'Initaneti mo e ngaahi halanga tufaki ongoongo mofele pehee.
'I Tonga ko e Pule'anga 'oku lahi taha 'ene fanga Kulii Le'o, 'a ia 'oku kau ai e ongo letioo Tonga 'oku fakamafola he filokuenisia AM mo e FM.
'Oku 'i ai mo 'enau televisone 'oku ui ko e Televisone Tonga pea mo 'enau nusipepa ko e Kalonikali Tonga.
Ko e fanga Kulii Le'o 'eni 'oku nau koo le'olahi taha he fonua talu pe mei fuoloa.
Ko e kulii ko ia ko Letioo Tonga (AM) mo Kalonikali Tonga ko kinaua 'a e ongo Kulii Le'o motu'a taha he fonua pea ne toki fanau'i mai kimui ni mai mo ha ongo kulii kehe 'e ua 'a ia ko Letioo Tonga (FM) pea mo Televisone Tonga. Ko e taimi 'oku koo fakataha ai e fanga kulii ni ko e le'o lahi atu. Pea ka nau fakalongolongo ta'ekoo ko e longonoa atu.
Kaekehe, ko e founga mo e 'uhinga 'oku ohi kulii ai ha pule'anga 'oku tefito pe ia he fiema'u a e pule'anga takitaha.
'I he ngaahi fonua temokalati 'oku faka'uhinga'i hono tauhi e fanga Kulii Le'o ke nau siofi e pule'anga na'a pau'u ha taha kae koofi.
Ko e me'angaue 'eni ke tauhi'aki e faihala he loto pule'anga pea 'oku fa'a lavea lahi e kau taki tokolahi 'i hono fakahahaka'i kinautolu 'e he fanga Kulii Le'o.
'I he ngaahi fonua lahi ia 'o mamani 'oku 'ikai tauhi e fanga Kulii Le'o ia ke nau le'ohi e pule'anga ka 'oku fafanga kinautolu ia ke nau koofi 'a kinautolu ko ee 'oku tu'u fili mai ki he pule'anga.
'A ia 'oku tu'u fehangahangai leva ia mo e founga tauhi kulii ko ee he ngaahi fonua temokalate.
Ne pehee pe foki hono ohi 'e Kuini Salote Tupou III 'a e Letioo Tonga mo e Kalonikali Tonga 'i hono taimi 'o a'u mai ki a Tupou IV ke na muimui folau holo he pule'anga 'o hoko ko e ongo kulii talaki fono.
Na'e si'isi'i ke na fai e fatongia fakakulii le'o ko ia 'oku fai he ngaahi fonua temokalati ka na'e hange kinaua ha ongo kulii fakafe'ao ke na le'ole'ohi e pule'anga na'a u'u 'e ha kulii tu'a pe vulangi.
Ka 'i he taimi ne foa'i ai e tokateline fakatemokalati he fonua ne ava e matapa ke hu mai mo ha fanga kuli kolosi pe hafekasi ki he fonua.
Ko e to'onga 'o e hafekasi 'oku ua pea ne pehee 'a e to'onga e fanga kulii le'o ne nau hu mai ki Tonga he taimi 'o e foafoa ata fakatemokalate.
'I he 'aho ni kuo kehekehe mo mofele e fanga kuli le'o 'o nau koo mo fakaveve holo he funga 'o e fonua. 'Oku 'ikai ha toe veiveiua 'a e motu'a ni ki he ngaahi maumau lahi fakasosiale, faka'ekonomika, fakapolitikale, fakalaumalie mo fakasino 'oku hoko he fonua ko e fakatupunga 'e he koo mo e fakaveve 'a e fanga Kulii Le'o.
Ko e kau tauhi 'oku si'isi'i 'enau fehangahangai 'o fesiofaki mata 'o talanoa'i e ngaahi kaveinga ko ia 'oku palopalema'ia ai e fonua ka 'oku nau unga mai he 'enau takitaha kulii 'o fakakaikai mai ke koo pea taimi 'e ni'ihi 'oku tukuange leta nono'o kae fekau ke lele 'o u'u.
Ko e taha e ola 'o e ngaahi fu'u u'u ko 'eni ne mofia mo 'auha ai 'a e loto kolo tauhi kulii 'a e fonua, 'a Nuku'alofa he 16/11. 'Oku tuku atu leva e fo'i fakaveve ko 'eni ki he fakamaau'anga ke nau fakakaukau'i pe 'e tata fefe'i.
Ko e me'a pe 'oku mahino he 'ikai pe mapelu e hiku ia 'o e fanga kulii, te nau kei fakaveve pe nautolu koe'uhi he 'oku malu'i nautolu ia 'e he Konisitutone ke nau koo mo fakaveve pe 'aki e lahi taha tenau ala lava. Ko e fo'i totonu fakakonisitutone ko 'eni 'oku tu'uloa tukukehe ka toki Komola'i mo Sotoma'i ha taimi e fonua.
Kaekehe, hili e 16/11 ne takitaha lele kulii ia 'o unga mei hono feitu'u 'o koo mei ai kae hee holo e kakai he kumi ha 'ea ke nau manava ki ai he kuo kapui e loto kolo tauhi kulii he 'ahu 'o 'enau fakaveve.
Mei ai ki he 'aho ni kuo fakakaukau e pule'anga ke fa'u ha founga fo'ou ke tauhi'aki 'enau fanga kulii, 'a nautolu pe.
Ne tapui ke nau toe koo he ngaahi kaveinga fakapolitikale ka nau foki 'o fai e me'a na'a nau anga ki ai he kuohili, 'a ia ko e fakafe'ao mo e talaki fono.
'I he uike kuo'osi ne fakahaa ai 'e he minisitaa tauhi kulii 'a e pule'anga 'e vave ni pe hano faka'ataa 'enau fanga kulii ke nau koo he ngaahi talanga fakapolitikale ka kuopau ke fakangatangata pe.
'I he taimi tatau 'oku kei fengulungulu'i pe 'a e toenga e fanga kulii taautaha 'o 'ikai ko ha fengulungulu'i ha kanomate 'aonga ka 'oku fakaloloma he ko 'enau fekoekoe'i hono kee'i e ngaahi fo'i hui ta'e'aonga.
Ko e me'a 'oku malie he 'oku 'i ai e kulii 'e taha 'oku mahino ko e kulii pe ia ne teu'i ke kai me'akai politikale 'ata'ataa pe ka 'oku 'alu pe 'aho ia mo e 'ikai toe afe ia mei ha me'a. Kanomate, hu'avai, penu, hua'ipenu pe hui 'oku pau pe ke folo ia.
Ko e kulii 'eni 'oku masila taha 'ene fai e me'a ko e koo le'ohi mo koofi 'a kinautolu ko ia 'i loto pule'anga. Malie'akí ko e tokotaha ha'a na e kulii ni 'oku kau pe mo ia he taki 'i he pule'anga. Ko e memipa ia 'o e Falealea 'o Tonga 'a ia ko e taha 'eni he sino 'oku ne fa'u e Pule'anga Tonga.
'Oku 'ikai fa'a koofi Ia 'e he 'ene kulii he 'oku 'alu pe ia ki loto pule'anga 'o fatu mai mei ai e me'atokoni 'ene kulii.
'Oku kehe 'eni ia sipinga tauhi kulii taautaha mo ha toe feitu'u 'i mamani ke ke tauhi kulii mo memipa he Falealea 'o e fonua. Vakai'i ange 'a Nu'usila. 'Oku 'ikai ha taha ia 'e memipa he falealea 'o e fonua ni 'oku ne tauhi ha'a ne kulii. 'Oku tokolahi e kau memipa ia ne nau ngaue fakatauhi kulii kimu'a ka kuo tukuange ia koe'uhi 'e fepakipaki ia mo honau fatongia fakafalealea.
'Oku fai leva e fifili ka 'i ai ha taimi kuo hoko hake tama tauhi kulii ni ia 'o Palemia he fonua, ko e toki palemia ia ke 'i ai 'ene kulii ke na taki e fonua. Ui leva e fonua ko Tonga Temokul.
Kitekei'aho Tu'akalau
Editor
Tonga Independent - Tau'ataina
indigenouspress [at] xtra [dot] co [dot] nz
