'Etita,
Faka-Tulou atu pe. 'Oku 'i ai 'a e totonu ke fakahoko 'a e liliu 'i ha vaha'a taimi pau. Ko e liliu 'oku 'aonga ke toki kamata he 2013 pea ke kakato ki he 2018.
Ko hono fakahoko kuo pau ke matu'aki mahino koeha 'a e fa'ahinga founga pule fakatemokalati 'oku 'omai ke fakamali'i pe 'omai ke ne fetongi ha konga 'i he founga pule lolotonga. Kuo tau ikuna 'e kitautolu kotoa 'a e 'uluaki mafatukituki 'a ia ko e mahino pea mo hono tali 'e he ngaahi fa'ahi kotoa mo e tokolahi 'o e tangata'i fonua 'a e fiema'u ke fakapipiki (liliu) mai 'a e founga fakatemokalati ki he'etau founga fakalele pule'anga 'o 'ikai leva ke tau toe fiema'u ha fakahaloto pau (referendum) fakaluukufua, he'e mole ai 'a e pa'anga lahi.
Kuo faingofua ia pea ko e Tu'i lelei mo'oni 'eni 'a Tupou V tautau tefito 'o kapau ko e mo'oni'i me'a kuo hoifua ki ai ke alea'i 'a e liliu pea 'e 'ikai te ne toe fakanofo 'a e Palemia 'o e fonua.
Neongo kotoa ia, kuo pau ke liliu 'a 'etau founga, 'ulungaanga, feangai ki hono feinga'i 'o e liliu. Kuo pau ke tau ngaue fakataha 'i ha system 'oku lao. Kuo pau ke 'uluaki 'oatu ha kautaha tau'ataina ke nau savea'i 'a Tonga 'i he mingimingi'i me'a kotoa pe 'oku felave'i mo e mo'ui 'a e fonua mei he nofo famili tautaha ki he fonua fakaluukufua, politikale ki he 'atakai, 'ikonomika mo e anga 'o e 'efika 'o e mo'ui 'a e sosaieti Tonga.
'E sivi'i leva 'a e ngaahi savea ko'eni pe 'oku mo'oni-makatu'u. Kuo pau ke fakahoko mo e polokalama ki hono fakama'ala'ala ki he kakai 'a e ngaahi tokateline fakapolitikale, lelei mo hono kovi. 'E fiema'u ke fakalele 'a e savea mo e ako ko ia 'i he meimei mahina 'e hongofulu ma ua 'a ia ko e kimui 2008 ki he kimui 2009.
'I he 'oatu leva 'a e lipooti 'o e savea ko'eni ki he pule'anga mo e ngaahi fa'ahi kotoa pe, pea ka 'oku 'i ai ha seniti lelei pea 'oatu ki he meimei 'api kotoa pe. 'Oku fiema'u ke fakamaama 'a e kakai ki he ngaahi me'a ko'eni 'i ha ngaahi fai'anga fakataha'anga fakakolo.
Hili ia pea fakahoko leva 'a e konivesio lahi (kuo pau ke 'i ai 'a e komiti konivesio pea 'oku fiema'u ke kau ai ha kau muli). Ko e konivesio ko 'eni 'e kamata ia he 2010 pea kuo pau ke fokotu'u ai 'a e Komiti ki he Konisitutone 'o Tonga (pea 'oku fiema'u ke kau ha kau muli kiai) pea hokohoko atu, lolotonga 'eni 'oku fiema'u ke lele mo e polokalama ako ke fakama'ala'ala ki he kakai 'a e ngaue 'oku fakahoko mo e fa'ahinga fa'unga fakapolitikale matamata 'e ngaue'aki ki hono fakalele 'o e pule'anga mo e fonua.
Ko e 2011 ko e konivesio tali ia 'o e fakakaukau mei he ngaahi pepa 'e tolu nai 'e to'o mai mei he konivesio 2010 'o fokotu'utu'u'aki 'a e motolo ko 'eni. Kuo pau 'aupito ke hili 'a e konivesio ko 'eni kuo maau 'a e Komiti Konisitutone ki hono faka'esia lao fakaangaanga 'a e motolo ko'eni pea te nau ngaue ai ki hono sivisivi'i, fakaanga'i, manukia, fokifokihi mei he tapa pe 'o e fonua pe kolope, ka kuo pau ke nofo pe 'i loto he motolo 'a ia kuo tofa 'e he konivesio.
'I he 2012 ko e Konivesio faka'osi ia pea 'oku fakatauange pe ko e ngata'anga ia 'o e pusi moe kuma 'o e lova fakapolitikale 'oku tau lolotonga fekuki moia he ngaahi 'aho ni. Ko e tali kakato 'eni 'o e ngaue kuo fakahoko pea kuo pau ke 'oua 'e toe ue'i ia. Ko e me'a leva 'oku hoko ko e anga hono fakahoko, 'a ia 'e fakatoka kakato 'i he ta'u 'e nima ka hoko. 'I he hili ange 'a e Konivesio ko 'eni kuo maau pau 'a e 'uluaki konga ke fakahoko ai 'a e liliu ... pe mafuli 'a hono fili 'o e Fale Alea, pe kamata ke fili 'e he Palemia 'a e kau Minisita, pe 'oku fili he Tu'i mo e Palemia 'a e Kapineti mei he Fale Alea pea mei he kakai mei tu'a ha konga - pe koeha pe konga 'e kamata ai 'i he ta'u 2013 ko e kamata ia.
'E 'uluaki fakapaasi 'i Fale Alea 'a e fokotu'utu'u ko eni mo hono ngaahi tu'utu'uni ko 'ene lao ia pea tukuange atu leva ke ngaue, pea neongo 'e 'i ai hono ngaahi faikehekehe mo e feto'aki fakakonisitutone mo lao, ka 'oku mahino 'aupito 'a e tefito'i kaveinga ia, pea ko e ola lelei 'e ta liunga lahi ia he kehekehe fakalao 'e hoko, koia ai 'e malava pe ke pehe 'oku valid pe ia, pea manatu'i ko 'etau feinga liliu mei a 'A' kia 'B' kuo pau pe ke hoko 'a e faikehekehe fakalao mo faka'uhinga.
Kuo lahi e fetau'aki fakakaukau mo e mio'i, ko e pule'anga lolotonga 'o Dr Feleti Sevele ko e kakai poto he ngaahi mala'e kehekehe ka 'oku lahilahi 'a e arrogant, mio'i mo e faka'alinga lelei. Ko 'Akilisi mo e kau liliu 'oku vili ta'e'unua, fakapo'uli pea si'i e founga, ko e nofo fakahahaloto 'i tu'a mei he Fale Alea ko e me'a ia 'a e taha fo'i mo 'ikai 'atamai 'ia, pea 'oku ou tui pe kuo taimi ke mou holomui - 'Akilisi, Clive, Uata 'o teke mei mui he liliu kae tukuange mai ha toto fo'ou ke nau hoko atu 'a e ngaue.
Ko e me'a mahu'inga 'e taha ko e 'atakai, 'oku fiema'u ha founga pule 'oku angafakakaume'a mo e 'atakai. 'Oua 'e fakavave'i 'a e liliu, 'oku fiema'u 'a e liliu lahi pea kuo pau ke matu'aki fiema'u 'a e taimi lahi. Ko 'etau politiki 'oku tau feta'aki (alea) natula tatau pe mo e ngaahi fonua kehe lahi, ko kinautolu ia ko e feta'aki he policy ki he 'ikonomika, welfare, education, tax, mo e ha fua, ka 'oku tau feta'aki kitautolu he liliu 'i he fa'unga fakapolitikale. 'Oku totonu leva ke lele'aki 'a e founga 'oku fokotu'u atu 'i 'olunga.
'Ofa atu
Samisoni Hingano 'Anamanu.
Peoples Democratic Party
Tonga Tongan-Australian Branch.
pedepausto [at] yahoo [dot] com
'Etita - Na'e 'etita'i 'a e tohi ni, o fakanounou'i he na'e fu'u loloa.
