Tangata’eiki,
‘Oku ou tokanga’i ‘i he ngaahi lukuluku fakakaukau ‘oku fakahoko ‘i he vahaope ni ‘oku kei ta’emahino pe ‘a e anga ‘etau lau ki he tu’unga ‘o e Pule’anga ‘o Tonga. Ko e haa ‘a e tu’unga faka ‘Otua ‘o ha Pule’anga ‘o tatau pe pe ko e Pule’anga ‘Amelika pe ‘Aositeleelia pe Nu’u Sila pe ko e Pule’anga Kongo pe ko fee fua? ‘Oku ‘asi mei he ngaahi taalanga kuo fakahoko ha ongo mui’i maea fakakaukau ‘e ua ‘oku fai ai ‘a e fefuusiaki. Ko e ‘uluaki, ko ha ni’ihi ‘a ia ‘oku maatu’aki e’a ‘enau ta’efiemaalie ki he Pule’anga Tonga ‘o nau feinga ke fakae’a ‘a e kovi ‘a e Pule’anga. Molekemama’o ha’aku feinga ke faka’ikai’i. ‘Oku ou tui ‘oku ai ha mo’oni ‘i he ngaahi taukave kuo fai neongo nai ‘oku te’eki ke u ma’u ha ngaahi fakamatala falala’anga ‘o kau ki he ngaahi me’a ‘oku tukuaki’i ki ai ‘a e Pule’anga. Ka ko e fee nai ha Pule’anga ‘i maamani ‘oku ‘ikai ‘asi ai ‘a e ngaahi kovi ni? ‘Oku mo’oni ‘aupito ‘oku ai nai ha lelei ‘oku e’a mei he pule fakatemokalati. Ka he ‘oku lava ‘e he pule fakatemokalati ‘o ta’ofi faka’aufuli ‘a e ngaahi palopalema ‘o fekau’aki mo hono ngaaue hala ‘aki ‘a e mafai ke fakaehaua ‘a e kakai? ‘Oku fakamo’oni mai ‘a Hitilaa mo hai fua; ko e kau taki na’e ‘ohake ‘aki ‘a e founga fakatemokalati ‘o nau fakaehaua honau kakai. Ko ia ‘oku ‘ikai totonu ke kuihi kitautolu ‘e he’etau mateaki’i ‘a e pule fakatemokalati ke tau faa’ofua ai ki ai ‘o hilifaki kakato ki ai ‘etau ‘amanaki ki he kaha’u ‘o hotau fonua. Ka liliu ‘a e founga pule’i ‘o e Pule’anga Tonga ke fakatemokalati, ko e me’a pe ‘e lava liliu ai, ko hono liliu ‘o e ngaahi palopalema te tau fekuki mo ia.
‘I he mui’i maea ‘e taha, ‘oku tu’u ai ‘akinautolu ‘oku nau fu’u poupou ‘aupito ki he Pule’anga lolotonga mo e founga pule ko ia, ‘o ‘ikai ‘aupito ke mauea ‘i he ngaahi tukuaki’i ‘oku fakae’a mai (‘o tatau pe pe ‘oku mo’oni pe ta’emo’oni). Ki he fa’ahinga ko eni, ko e founga pule’anga lolotonga ‘i Tonga, ‘oku hangee na’e tatala hake ‘a langi kae lii hangatonu hifo pe mei ai. Koe’uhi ko e maatu’aki mahu’inga ki he fa’ahinga ko eni ke fakahaa ‘enau poupou kakato ki he Pule’anga lolotonga, ko ia ai, ‘oku kuihi ai kinautolu ‘e he’enau tui ‘o ‘ikai lava ke nau sio ki ha mele pe kovi ‘oku ‘asi mai mei he Pule’anga. ‘A ia foki ko ha ngaahi kovi (‘okapau ‘oku mo’oni) ‘oku taau ke tau tokanga ke fakatonutonu kae lava ke lele lelei hotau vaka fakapolitikale. Koe’uhi ko e fefuusiaki pehe ni ‘a e taalanga, ‘oku ou faka’amu ke siofi ‘a e palopalema mei he tafa’aki ‘a e Tohitapu, ‘o makatu’unga ‘i he’eku tui, neongo pe ko e haa ‘a e Siasi ‘oku ke kau ki ai (‘a koe ‘oku ke lau ‘a e tohi ni), ‘oku kei tauma’u ‘i he loto’i Tonga ‘a e faka’apa’apa ki he fakahinohino ‘a e Tohitapu. ‘E lava pe ke tau tala mei he lahi ‘a hono fakakau mai ‘o e ‘Otua ki he ngaahi taalanga kuo tau fakahoko, ‘a e mahino ‘oku kei tu’uholoaki ‘a e ngaaue ‘a e lotu ‘i he loto mo e fakakaukau ‘a e Tonga ki he ngaahi palopalema ‘oku ne feefeenapasi mo ia he fononga’anga. Pea neongo nai ‘e ai hatau ni’ihi kuo nau hiki mei he alangafakakaukau ko eni, ‘e kei lelei pe ke fakahaa ‘a e mo’oni ‘a e Tohitapu, he kapau ko e folofola ia ‘a e Tu’i ‘o e ngaahi tu’i, pea taa ‘oku taau ke fokotu’utelinga ki ai ‘a e kakai kotoa. Ko e haa ‘a e fakahinohino ‘a e Tohitapu ki he tu’unga faka’Otua ‘o ha Pule’anga? Ko e fehu’i mahu’inga ia. Ko hono ‘omi kia kitautolu Tonga: Ko e haa ‘a e fakahinohino ‘a e Tohitapu ki he tu’unga faka ‘Otua ‘o e Pule’anga Tonga? ‘Oku tau ma’u ‘a e ngaahi me’a ni mei he Tohitapu pea ‘oku to’o ‘a e kakano ‘o e fakamatala ko eni meia Loma 13.
‘Uluaki, ko e Pule’anga, ‘o tatau pe pe ko e Pule’anga Tonga pe ‘Amelika pe haa fua, ko e fokotu’u ‘e he ‘Otua, ko ‘ene ‘sevaaniti ma’ao lelei’. ‘O ‘uhinga ia, ko e tefito’i fatongia ‘o e Pule’anga, ke ne fakahoko ‘a e fakamaautotonu (dikaiosyne ‘i he Kaliki); ‘a ia ko ‘enau tefito’ime’a, ko hono tautea ‘a faikovi, koe’uhi ka ne fokotu’uma’u ‘ai ‘a e faitotonu (Loma 13). ‘I he tu’unga ko ia, ‘oku ou tui ‘oku taau ke tau fakamaaloo lahi ki he ngaaue ma’ongo’onga kuo fai ki hono puke ‘o fakahuu piliisione ‘a e fa’ahinga na’a nau fai ‘a e ngaaue pango ‘o e 16/11 ‘o kau ai foki ‘a e kau fakafofonga Falealea ‘oku mahalo’i na’a nau fakanunu ‘a e ngaaue pango ni. ‘Oku taau ke ‘oua na’a tau lau ko ha fakaehaua ia ‘o e totonu ‘a e kakai; ‘a hono puke ‘o fakahuu piliisone ‘a e fa’ahinga ko eni pea kau ai ‘a e kau fakafofonga Fale Alea. He ko e fatongia totonu ia ‘o ha Pule’anga ke fakapapau’i ‘oku fakahoko ‘a e fakamaautotonu kae mahino ‘e malu ‘a e nofo ‘a e kakai ‘i he sosaieti. Ko hono fakahoko ia ‘e he Pule’anga ‘a honau fatongia faka’Otua, ‘a ‘enau fakapapau’i ‘e tautea ‘a e kau faikovi, koe’uhi ka ne fakapapau’i ai ‘e malu ‘a e nofo fakasoosaieti ‘a e Tonga. ‘Oku ‘uhinga pehee ‘a e lau ‘o e Pule’anga, ‘i he Tohitapu, ko e ‘heletaa ‘a e ‘Otua ma’ao lelei’. He ‘oku ne to’o ‘a e heletaa faka ‘Otua ke fakahoko’aki ‘a fakamaautotonu ki he kau faikovi ‘o e fonua. Ka ‘oku ou tui ‘oku taau ke ‘oua na’a ngata ‘a e fakapapau’i ‘e malu ‘a ‘etau mo’ui fakafonua ‘aki hono fakahoko ‘o e fakamaautotonu ki he kau faikovi pe ‘o e 16/11. Ka na’a mo e kau Polisi ‘a ia na’e ‘ikai te nau fakahoko honau fatongia ke malu’i ‘a e fonua he ‘aho 16/11 pea kau ki ai foki ‘a e Minisita Polisi mo e Pule Polisi lolotonga, ka ‘oku taau ke fai foki ‘a e fakamaautotonu kiate kinaua koe’uhi ko e ‘ikai te na fakahoko hona fatongia ‘oku totongi’aki kinaua ‘a e pa’anga tukuhau ‘a e kakai ‘o e fonua ke na fakahoko. Ka fakahoko e fakamaautotonu ki he Ministaa Polisi mo e Pule Polisi pea ko e fakapapau’i ia ‘e he Pule’anga ‘o ‘Ene ‘Afio, ka toe ai ha ‘16/11’ he kaha’u pea ‘e ngaaue he vave taha ‘a e Ministaa Polisi ‘o e taimi ko ia, mo hono Pule Polisi, ke ta’ofi faka’aufuli ‘a e fakahoko ‘o ha toe maumau lahi ‘o hangee kuo tau maataa.
Ua, ko e Pule’anga kotoa pe, ko e fokotu’u kinautolu ki honau tu’unga pule ‘e he ‘Otua. ‘Oku tala ‘e he paloofita ko Taniela ki he Tu’i Papilone, ko e ‘Otua ‘oku ne fokotu’u Pule’anga mo fakahifo Pule’anga. ‘Oku makatu’unga ‘i he maama ko eni, ‘a e ‘ikai te tau fanongo meia Sisu pea mo e kau Aposetolo ki ha fakahinohino ‘o kau ki hono liua ‘o e Pule’anga Loma ‘o honau kuonga. He ‘oku tau ‘ilo mei he kau faihisitoolia ‘o e kuonga ko ia, ‘a e kovi ‘o e kovi ange fau ‘a e fakaehaua ‘o e kakai ‘o e tukuifonua ‘e he Pule’anga Loma. Koe’uhi na’e mahino kia Sisu mo Paula kae’uma’aa ‘a Pita, ko e Pule’anga Loma ko e fokotu’u ia ki ai ‘e he ‘Otua pea ko e ‘Otua aipee te ne toe fakahifo ‘a e Pule’anga ko iaa, ko ia na’a nau uki ai ‘a e kakai lotu ke nau faka’apa’apa ki he Tu’i, pea totongi foki ‘enau tukuhau, neongo na’e mafasia ‘a e kakai ‘i he ngaaue ‘a e kau taanaki tukuhau ‘o hangee ko Maatiu mo e Saakeasi. ‘I he tu’unga ko ia, ‘oku taau ke tau tokanga’i, ko e ‘Otua na’a ne fokotu’u ‘a ha’a Moheofo ke nau pule ki hotau fonua ‘i he taimi lolotonga ni. Ko e ‘Otua pe foki te ne tu’utu’uni ‘a e taimi ke fakahifo ai ‘a e pule ‘a ha’a Moheofo ‘o hangee pe foki ko ia na’e hoko ki he Pule’anga Loma. Ko e palopalema ‘o e feinga liliu fakapolitikale ‘i Tonga, ko ‘etau falala ki hotau ivi mo e mafai pea mo ‘etau tu’utu’uni ‘e kitautolu ‘a e taimi, kae ‘ikai te tau falala ki he ‘Otua Mo’ui ‘a ia na’a ne ‘ohake ha Tu’i hangee ko Kingi Nepukanesa ‘o Papilone ke ne fakaehaua ‘a ha’a Isileli mo Taki poopula’i. Na’a ne toe fokotu’u foki mo ha Kingi Koolesi ‘o Peasia ke ne ‘ohifo ‘a e mafi ‘o Papilone pea fakatau’ataaina hono kakai ‘o fakafoki ki honau fonua. ‘Oku ‘ikai te u ‘uhinga, na’e pehee ‘a e tu’unga ‘o hotau fonua. Molekemama’o. Ka ‘oku ou faka’amu ke tau sio ki he mafai ‘oku ‘i he ‘Otua ‘o e Tohitapu.
Tolu, makatu’unga ‘i he ongo tu’unga fakakaukau ‘i ‘olunga, ‘oku mahino ai ‘oku taau ke tau faka’ehi’ehi ‘aupito mei he fa’ahinga lau kuo fuoloa ‘etau fe’ao mai mo ia, ‘a ia ko e pehee, ko e Tu’i ‘o Tonga, ko e ‘pani ‘a e ‘Otua’. Ko e lea ‘pani ‘a e ‘Otua’ kaainga, ko ‘etau fakaTonga’i ia ‘a e lea fakaHepeluu ko e ‘Misaia’ mo e lea fakaKaliki ko e ‘Kalaisi’. Ko e Toko Taha tofu pe ‘oku taau ke lau ki ai, ko e ‘pani ‘a e ‘Otua’, ‘a ia foki ko Sisu mei Nasaleti. Na’a ne fakahaa ‘e Ia ia ko e ‘pani ‘a e ‘Otua’, ko e ‘Misaia’ ia pea ko e ‘Kalaisi’ foki ia, ‘aki ‘ene fakakakato ‘i he Kolosi ‘a hono fatongia fakaMisaia ‘a ia foki ko ‘ene fakaai ‘a e fakamaautotonu ‘a e ‘Otua ki he angahala ‘a maamani pea mo ‘ene fakahoko mai ai foki ‘i he Kolosi, ‘a e meesi ‘a e ‘Otua ki ha kau angahala hangee ko kitautolu. ‘Oku taau ke ‘atu ‘a e faka’apa’apa ki he Tu’i ‘o Tonga, ka ‘oku ‘ikai kau ‘a e Tu’i ‘o Tonga, pea mo e kau faifekau ‘o e Siasi Uesiliana pe ko ha Siasi pe (‘o kau ai foki mo au) ‘i he lau ko e ‘pani ‘a e ‘Otua’, he ko Sisu mei Nasaleti Toko Taha pe ‘oku taau ke ‘ai ki ai ‘a e tu’unga ko ia. ‘Ko e Tu’i ‘o Tonga, ko e ‘sevaniti ‘a e ‘Otua’ ma’ao lelei. Ko Siaosi Tupou V ‘oku taau ke ne fakapapau’i ‘oku fakahoko ‘a e fakamaautotonu ‘i he’ene mo’ui ‘a’ana pea mo e fonua foki. ‘I he’ene pehee, ko e fatongia ‘o e taha lotu kotoa, (‘okapau mo’oni ‘oku ai ha kakano ki he’ene lotu), ke ne ‘atu ‘a e faka’apa’apa ki he Tu’i, ‘o ‘ave ‘a e me’a ‘a Sisa kia Sisa, pea ki he ‘Otua ‘a e me’a ‘a e ‘Otua. ‘Oku mahu’inga ke tau fakatokanga’i, ko e fekau ia ‘oku ‘atu ‘e Pita ki ha kaainga lotu na’e lolotonga fakatanga’i ‘e he Tu’i Loma (1 Pita 2). ‘Oku ‘ikai ha fekau ‘i he Tohitapu ki he kakai lotu ‘oku fakaehaua’i mo fakatanga’i ‘e he Tu’i, ke nau fakafepaki mo angatu’u. Molekemama’o. Ko kitautolu kakai lotu, ko e kau muimui ‘o ha kau holomu’a na’a nau maateaki’i ‘a e lotu faka-Kosipeli ‘o a’u ki he’enau mate, ka ko e mate ‘i he mafai ‘o e Pule’anga fakaehaua.
Faa, makatu’unga foki ‘i he ongo fakakaukau (1) mo e (2), ‘oku mahino mei he Tohitapu, ko e fatongia totonu ‘o e kakai lotu ‘oku nau kei puke ki he mafai ‘o e fakahinohino ‘a e Tohitapu, ko hono hufekina ‘o e Pule’anga; ‘a e Tu’i mo e kau taki, ke nau ha’u ‘o e ma’u ‘a e mo’ui, ‘ia Sisu Kalaisi (1 Timote 2). He ko e liukava mo’oni pe ‘o ha Pule’anga, ko e liumo’ui ‘a e ‘Otua ‘i hono kau taki. Ko e me’a ki ha’atau falala ‘e liliu ‘e founga pule’i pea tokua ‘e liliu ai ‘a e kau taki, ‘oku hangee pe ha ‘aa fakatu’atamaki ki he taunga he fu’u tavahi. ‘E tokoni pe nai ‘a e pule fakatemokalati ki hono faka’ai’ai ‘a e kau taki ke nau fanongo ki he fiema’u ‘a e kakai ‘o e fonua, ka ‘okapau kuo ‘ikai liliumo’ui ‘a e kau taki pea ‘oua na’a tau ofo ‘oka hanga ‘e he temokalati ‘oku tau faka’amua ‘o fakahopo hake he Hitilaa mo ha Iti Amini Tonga ke ne fakaehaua’i ‘e ia hotau kakai ‘o hulu atu he me’a kuo fai ‘e Ha’a Moheofo.
Ko hono fakamaa’opo’opo ‘o e me’a ni ‘oku anga pehe ni: (1) ‘Oku taau ke tau fakamaaloo mo tau poupou ki he feinga ‘oku lolotonga fai ‘e he Pule’anga ke fokotu’uma’u ‘a e Fakamaautotonu ‘i he Fonua, he ko honau fatongia faka’Otua ia kuo tuku kiate kinautolu. ‘Oku taau ke fakatotolo’i ke ma’u ‘akinautolu ‘a e kau taki ‘o e 16/11 ‘o tautea kinautolu ‘o tatau aipee pe ko hai ‘o a’u ki he kau Fakafofonga Fale Alea. (2) Ko e Pule’anga Tonga, ko e fokotu’u ia ki ai ‘e he ‘Otua. Ko e ‘Otua pe foki te ne toe fakahifo ia ‘i he’ene taimi ‘a’ana pe. Ko e maumau ‘o e ngaahi feinga liliu ‘oku lolotonga fai, ko e falala ‘i he ivi mo e mafai ‘o e tangata ke fai’aki ‘a e liliu. Ko e me’a ia ‘oku tau sio kuo hoko ‘i Fisi. (3) Ko e fatongia ‘o e Kalisitiani lotutohitapu, ke ne hufekina’a e Pule’anga ‘o tuku ki he ‘Otua ‘a Ia ‘oku ‘a’ana Taha pe ‘a e mafai ke fokotu’u Pule’anga mo fakahifo Pule’anga, ke ne fai ‘a e liliu ‘o hotau fonua. ‘Oku ‘asi mei he kau ‘a e kakai lotu ‘i he poupou ki he 16/11 ‘a e mole meiate kinautolu ‘a e falala ki he ‘Otua Mo’ui ‘oku fakahaa mai ‘e he Tohitapu, ka nau falala ki honau ivi fakaetangata ke fakaai’aki ‘a e taumu’a kuo toka ki ai honau loto. (4) Ko e liliu mo’oni pe ‘e ala hoko ‘i hotau fonua ko ha liukava ‘i he mo’ui ‘a e kau taki ‘o e fonua, ‘a e mo’ui ‘a e Tu’i, Palemia mo e kau Fale Alea. Ka ko e liliu mo’ui ko e ngaaue ia ‘a e ‘Otua ‘i he’ene kelesi ‘a’ana pe ‘oku fakahoko ‘i he mo’ui ‘a e kakai. Ko e ‘uhinga leva ia ‘oku mahu’inga ai ki he kakai lotu ke nau fatongia’aki ‘i he kuonga kotoa pe ‘a hono hufekina ‘a e kau taki fakapolitikale.
Faka’apa’apa atu,
Rev Dr Ma’afu’otu’itonga Palu
m_palu [at] bigpond [dot] com
