Etita,
Kãtaki ‘alã na’a taku ko ha lea tamulea, ka ‘oku ou tui ko e taimi totonu pe’ eni ke fai ai ha talanga mahino na’a kuo monuka nai e ngaahi ouau mahino hotau anga fakafonua ‘i ha’atau ta’etokanga ki he manifi ‘a e nonofo ‘a e Tala-Tuku-Ngutu mo e Tala-Tuku-Loi ‘i hotau hisitolia mo e tukufakaholo.
‘Oku ou tui ‘oku ‘i ai e teteki ‘a e fonua ‘i he tu’kunga ne ‘i ai e fakahoko fatongia ‘a e Ha’a Tufunga ‘i he telio ‘o e La’ã Kuo Ungafonua. Ka ‘i he ‘a’apa ki he ‘Ai Tauanga’a ‘a e fonua na’a tau tali kotoa pe’ ke matafi e loani. Kau kole ke u hufanga he talamalu ‘o e fonua, pea tulou mo e Pangai ‘o e Hau e ‘Otu Tonga kae haofaki atu ‘a e ki’i faka-talanoa tu’ani.
Ki he Tonga ne ualolo ‘i Mala’e Kula ‘i he telio, na’e ‘i ai e teki he ngaahi liliu ne hã mai ki tu’a he faifatongia ‘o hange ko e ouau ‘o mo’unga ‘a e malalau ‘a e fanau ne tuifio he kau nimatapu ‘o molia ai e molumalu ‘o e manongisia ki Ha’a Moheofo. Te’eki te tau sio ha telio ‘o ha Hau ‘o Tonga kuo tu’u mai ha Ha’a Tufunga he fata ‘o hange ha fu’u motuku. Ko e ma’u mei fe ‘a e fu’u tokotoko taki laka na’e fata holo ‘e he matãpule faifatongia ko eni. Na’e ‘ikai puli e taha ‘o e fanauni ‘e ne faitã, ngaue’aki e telefoni to’oto’o ‘i he lolotonga ‘o e ouau ko eni. Ka ‘oku fakaloloma he ko e hoko e maumau fatongia ko eni ‘i he mata ‘o e kau Ha’a Tufunga na’e ‘i Mo’unga. Mahalo kapau na’e tuku hifo e fu’u tokotoko taki laka e matapule’ni na’ane fakatokangai e monuka ko eni.
Kaneongo ia na’e kakato e loto ‘o e Tonga ke silongo mo e mamalu ‘o ‘aho telio’ni, he ne a’u ki he La’ã ‘e ne faka’atu’i e talolo ‘a e fonua. Ka ‘i he hili ‘a e Telio ne ma’alifekina holo ‘a e talanoa ki he kau Nima Tapu mo Lauaki ‘oku kau ai ‘a e ngaahi lea ko eni: Ko Lauaki,’i ha pulonga ‘a e Fale ‘o e Tu’i, ko e Fahu’ ia; Ko e tu’i ‘o Pulotu; mo e ha fua. Pea ta’omaki mai ‘aki e fuhinga fananga koeni ha lea ‘a e taha ‘o e kau Ma’u ( ) ‘i he televisone ‘o pehe (pea te u fai aki pe ‘eku fanongo) ‘..ke fakamahino he ‘ahoni ko e pangai ‘oku ua, ko e pangai ‘o Lauaki mo e Pangai ‘o e Tu’i’. Ne u taaufu’ua ‘o langa’ia ai hano huke ‘o e hisitolia mo e tala o e fonua pe te u seleselenga mai ha ouau moha taimi pe kuonga kuo ‘i ai ‘i Tonga ha Pangai ‘o ha matãpule faifatongia. Ko e pangai ‘i Tonga he ‘ahoni ‘o kau ai e ‘aho na’e fai ai e Telio, ko e Pangai ‘o Tupou V. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha ava ia ai ki ha toe pangai ‘o ha taha. Ka ‘i he sasala holo ‘a e lau ‘o pehe ko Lauaki ko e Tu’i ia ‘o Pulotu, ‘oku hange’ kiate au ko e fakahu’unga mei ai ‘a e lea ‘a e Ma’u ko eni ‘i he televisone. Ka ko e talu ‘e tau tupu mo ‘e tau tala-tuku ngutu mo e mahino ko e pule ‘o Pulotu ko Hikule’o. Na’e anga fe’fe’ ‘e tau tafoki hake ‘o lau ha matapule na’e ui pe ia ‘i maama ki ha fatongia ki Ha’a Tu’i Kanokupolu ko e taha ‘o Pulotu.
Kaikehe ‘i he ngaahi me’a kuo fakasisi mai ‘e he to’onga fakahoko fatongia ‘a e kau Ha’a Tufunga ‘o taki ai ‘a Lauaki, ‘oku ‘i ai e fa’ahinga hiki’sia mo e fiehã ‘oku te’eki ai ke ‘i ai ha taimi kuo tau fakapipiki ki he fa’ahinga fatongia koeni. Mahalo ko e ‘uhinga eni na’e ‘ikai ke ngaue’aki ai e ‘Ã Kolõ ‘Oku ‘i ai ‘eku tui ko e palopalema ‘a e kau Ha’a Tufunga koeni, ko hono feto’oaki ‘o e lea Fatongia mo e lea Pule. ‘Oku ‘i ai e ngaahi sino hotau sosaieti ‘oku panaki ‘e nau nofo mo e lea ‘pule’; ‘o kau ai ‘Tu’i’, ‘Fahu’ ,’’ulumotu’a’, ‘tamai’ ‘o ‘uhinga ia ko e tumu’aki ‘o e mafai faitu’utu’uni ki ha me’a, mei he famili ki he fonua. ‘Oku toe ‘i ai leva mo e ngaahi sino fakasosiale ‘o nau ‘ipi’ipi mo e lea ‘fatongia’ ‘o kau ai ‘matãpule’, ‘ha’a’, ‘kainga’ ‘o ‘uhinga ia ke fakahoko e ngaue pea ka ‘i ai ha ki’i pule ‘oku ma’ali ai ko e pule pe ki he kupu ‘o e ngaue ko ia. ‘A ia ‘i he ‘uhinga ‘oku ke pate’i pe taukei ai. ‘I he faka’uhinga koia, ko ho’o faifatongia ‘oku mama’o ‘aupito ia mei hono pule’i ‘oha me’a. Ko e pule ki he Fonua ko Tupou V ‘o a’u ki mo’unga ‘i he ‘aho ‘o e Telio. ‘Oku ‘ikai pule ‘a e Lauaki faifatongia ki ha me’a, ngata pe he toka malie ‘a e fatongia kuo fakahoko. ‘A ia na’e ‘ikai hoko he ‘aho koia. Me’a faka’ulia ‘okapau na’e a’u e po’uli ‘o e faifatongia ki he koloa ‘a ‘Ene ‘Afio ne ‘i mo’unga ke ‘Afio ai e La’a kuo Toõ.
‘Oku ‘i ai e fakahinohino mahino hotau anga faka-fonua ki he fekau’aki ‘a e tangata moha fatongia ‘oku pehe: ‘‘E ‘eiki ma’u pe ‘a e fatongia ‘(i hoto kita)’. Ko hono mahu’inga he ko e ‘fatongia’ ‘oku ne fakafehokotaki kita ki hoto sosaieti faka-katoa. Pea ‘oku ma’uma’uluta e vãfeinofo faka-sosiale. Kuo hange ha kanisa ‘i he’etau nofo mo e ngaue ‘a e fakatamaki ki he fonua hono fakaholomui’i e tefito’i hinoi’i fakamolale ko eni ‘o pehe ‘‘oku ‘eiki hoto kita ‘i hoto fatongia’. Pea ‘oku monuka ai ‘e tau molale faka-ngaue ki he fonua fakakatoa; mei he faka-famili ki he politikale kuo kamata ke melemo hifo ‘i he fulikivanu fakamolale ko eni. Ke tau mafuli ‘o fakamu’omu’a hotau kita ‘i he sosiale, ikonomika mo e politikale; pea ‘oku taku hala’i ‘e he ni’ihi ko e temokalati. A’u mai eni ki he ngaahi ouau fakafonua tukufakaholo kuo kamata ke melemo hifo mo ia.
Faka’apa’apa atu
'Inoke Fotu Hu'akau
inokefotu [at] 2000fm [dot] com
