'Etita:
Kataki mu'a 'o toe fakahoko atu 'e ku fie'iloni kia Fotu Fisi'iahi.
Fotu, mo kimoutolu kotoa na'a mou hu mai. Mou kataki 'o tangutu ma’u pea
‘oua te mou ngaue. Ko ho’omou me’a ma’u ‘ena ko e o mai ‘o vili ke palu e
kumete pea mou hola kae si’i tuenoa e kau Vaivai. Mahalo ‘oku mou pe he
ko kimoutolu pe kuo fo’i he fakatangata ‘Oku fie pehe pe mo e kau
Vaivai, ka ‘oku fu’u mahu’inga ange ke kei nofo atu pe ha taha ‘o tali
‘e ho’omou siutaka. Mou kataki hifo ke faka'osi 'e tau talanoa ka mou
toki foki.
‘Oku ou tui ‘e ‘ikai ke ke ‘ohovale kau fakaha atu heni ‘oku tokolahi
‘aupito ‘a e kau lau Matangi Tonga, tautautefito ki ‘Amelika Lahi ka 'oku
kau mai ai mo e ngaahi tapa kehe 'o e kolope kau ai pe mo Tonga, ‘oku nau
fakamalo mai ki a koe he ngaahi fakamatala mo e fakama’opo’opo kuo ke
fai. Ko e tokolahi na’anau fifili mo nofo he fakapo’uli mei ‘aneafi kuo
lava ‘e he’eta ki’i palupalu ‘o fakamahino mai e fu’u me’a lahi ‘Oku ou
kau mo kinautolu he fakamalo atu kia koe. 'Oku fakaha atu ai pe kia koe
‘oku ‘ikai koha fekumi ‘eni ia pe ko hai (who) ke fai hano tukuaki'i, ki
he me’a na’e hoko ‘Oku ‘ikai koe kei vivili ‘eni ia pe koe ha (why)
na’e hoko ai e me’ani. Ka ‘oku ‘iai e vivili ‘a e tokolahi ki he kakato
‘o e me’a na’e hoko (what happened) he 'oku lahi e ta'emahino 'o tupu ai
e femamahi 'aki ko e tonounou 'a e telelouniu mo e letio kalasini. 'Oku nau
fiefia he 'oku ha mei he'eta felafoaki 'oku 'ikai ko ha'ata feinga
fakahaha hota ivi pe ko ha tu'unga 'eta ako. 'Oku 'ikai foki ke 'i ai ha
loto fakamaau 'e 'asi.
Kuo ke ‘osi fakama’ala’ala mai e me’a lahi ka ‘oku kei ‘i ai e ki’i me’a
si’i ‘oku ou kole keke toe lave kiai pea mou toki me’a atu ‘o fai e kumi
tou’a. Te u feinga ke to’oto’o me’a lalahi pe pea mou nofo pe he 'isiu
(issue) pe ‘e taha ‘oku alea’i.
‘Oku kei taukave’i pe ‘e he Pule’anga na’e ‘osi ‘i ai ‘e nau palani ki he
hiki vahenga fakalukufua ‘a e kau ngaue fakapule’anga. Ko e hiki vahenga
na’e palani ke hiki faka potungaue, hili hano fakapapau’i ‘o ha patiseti
ki he hiki ‘a e potungaue takitaha. Na’e kamata leva ‘a e hiki vahenga mei
he kau Minisita hange na’ake lave kiai.
Na’e tau kovi e fo’i laka ko’eni ki he kau ngaue fakapule’anga tokolahi
pea ‘oku pe he ne kamata ai e felauaki, fanau’i ai mo e PSA ‘o nau
faka’ai’ai e laka fakaha loto mo e tukungaue ‘a e konga lahi ‘o e kau ngaue
fakapule’anga.
Na’e kei tu’u pe Pule’anga ‘i he’enau tu’uaki ko e patiseti pe ne ‘osi
maau pea paasi ‘a e ne fai ‘aki e hiki vahenga ‘a e kau Minisita. Ko e
toenga ‘o e ngaahi potungaue ‘e tali ki he fokotu’u patiseti hoko mai.
Kae pehe ‘e he PSA, fakatatau pea makatu’unga he fakamatala ‘a e matu’a
mo e finematu’a taukei ‘i he me’a fakapa’anga ‘a e Pule’anga, ‘oku lahi pe
pa’anga ia ke fai ‘aki e hiki vahenga. Fakatatau mo ho’o fakamatala, ko e
me’a ke fai ko hono vahevahe (reallocate) ‘a e patiseti ‘a e ngaahi potungaue.
Ko e matavai e tolu ‘oku tafe mei ai e ‘ae pa’anga ke fakalele ha
pule’anga ‘o kau ai mo Tonga.:
1. Tanaki fakalotofonua (collection, from tax, fees and rents)
2. No (Loan)
3. Grant (Me’a’ofa)
Ko e ngaahi matavaini ‘e tolu ‘oku nau natula kehekehe kotoa. Hange ko e
potungaue ke ‘ave ki ai, ko e fa’ahinga ngaue (project) ke faka’aonga’i
ai ‘Oku ‘iai e sino’i pa’anga ia ‘oku ‘ihe pa’anga fakakatoa (general
funds). Ko e konga lahi taha ‘o e pa’anga tanaki ‘oku ngaue ‘aki ‘e he
general funds. Pea ‘oku ‘i ai e sino’i pa’anga ia kuo ‘osi fakapapau’i
mai pe e potungaue mo e me’a ke fakamole ki ai. Ko e lahi taha ‘o e grants
mo e Loan ‘oku ‘i he kopate ko’eni.
‘Oku tau kau kotoa he lotomamahi ‘i he ha mai ‘a e ngaahi fakamole ‘oku
‘ikai vivili (unnecessary expenses) hange ko ho’o lau ‘Oku fai ki ai e
valau ia he ta’u kotoa. Kae toki ‘ilo ‘e he a’u ta ‘oku ‘i ai e ‘uhinga
mo e fakamatala mahino ki he ngaahi tu’utu’uni ‘oku ha fakavalevale ke
tau launga ai.
Ko e fakatata pe ‘eni: ‘Oku ‘i ai e grant ki he me’alele fakapule’anga ‘a e
kau Talekita (Ministers) ‘o e ngaahi potungaue kotoa heni. Pea ko e grant
kuo ‘osi tuhu’i tonu mai ke faka’aonga’i e pa’anga ki he fakatau ‘aki ha
American Made SUV ‘Oku ‘i ai e grant ‘oku ‘omai fakata’u ki he ‘aho fuka
‘o e fonuani (Flag Day) ‘Oku ‘i ai e toko lahi ia ‘oku nau pehe ke kumi
pe ha ki’i me’alele Siapani ‘oku ma’ama’a ki he kau Talekita, pea
fakasi’isi’i (reduce) mo e fakamole ki he katoanga ‘o e ‘Aho Fuka kae
reallocate e pa’anga ‘e fakahaofi ki he falemahaki he ‘oku ‘I he tu’unga
fakatu’utamaki. Neongo ‘ene ongo lelei e fakakaukau, ka ‘oku ‘ikai ke
lava. Kapau ‘e ‘ikai kumi e American made SUV ‘e ‘ikai faka’ata mai e
grant ia koia. Ka ‘ikai faka’aonga’i e patiseti kakato ki he Flag Day ‘e
fakafoki e toenga pa’anga ia ki he grantor ‘Oku ‘ikai lava ke lava hano
reallocate e fa’ahinga pa’anga ia mei he matavai ko’eni.
Ko e ha ha’o mau’u ki he’eku fakakaukau ko’eni:
1 ‘Oku ‘i ai ‘eku mahalo ne nusi fakataha pe ‘a e pa’anga humai ‘a e
ngaahi matavai kuo ou lave kiai ‘o ngali lahi ai ‘ene ‘asi. Pea
koe ngali lahi ko’eni ne fakahoko ‘e he kau ngaue ki he PSA. Pea
tu’unga ai e tu’uma’u 'ae vivili ‘ae kau tukungaue he fakafekiki
ke fakahoko pe hiki vahenga.
2. Na’e ‘ilo’i pe ‘e he PSA ko e fakafuofua pa'anga na'a nau tu'uaki
'oku hala pea toe fakalahi (inaccurate and overstated) na’e ma’u
mei he tu’unga matu’a mo e finematu’a ngaue ka na’a nau ngaue ‘aki
pe ke ma’u mo pukepuke falala ‘a e kau tukungaue.
‘Oku mahino kia teau ho’o lau ne mou a’u ki he tu’unga taupotu pea ne
laka hake e fakakaukau ‘ita ia ‘o tuli ki tu’a e ngaahi fakamaau
fakapotopoto. Ko e me’a pe ia ‘oku hoko.
'Oku mau fakaongoongo atu ki ha'o tali. Ka lava ia pea tuku ke mau
fakamahamaha ka mou tuli la’a hopo ki he Ha’amonga ‘I ha lava hifo
ho’omou fakamaketi ki Talamahu, li mai pe ha mau ‘inasi he ma’ama’a ke
lava pe ha’amau ha’inga lu ke ki’i seniti ‘oku ma’u. Pea 'oua na'a ngalo
ka mou ka toe fie pehe pe, pea mou toe liu mai pe, he ‘oku kei ‘aonga pe
a Vealoloko, Malakai Fa’one mo Fakapulia mei Fofo’anga pea pe he kia
Papela mo Tongilava mei Lotu mo Ngaue.
Tu’a ‘Ofa Atu...
Sione Lousiale Kava
slkava [at] samoatelco [dot] com
