'Etita,
Ko hono tataki ‘o ha fakalakalaka ‘o ha fonua kuopau ke mahino lelei he fakakaukau ‘a kinautolu ‘oku nau ngaue’i ha fa’ahinga kaveinga fakalelei pe liliu. Ko e taha hono ‘eleminiti mahu’inga ko e tukunga fiemalie mo e nonga e ‘I ai e fonua ‘i hono lao ‘o tokoni kiai ‘etau fatungamotu’a fakasosiale. Tau fakatātākoha Fakalelei-Fakapolitikale: Ko ‘etau fatungamotu’a ‘o e fonua (pe ko e ngaahi tefito’i fakakaukau kuo tauhi tukufakaholo ‘e ne ngāue he mo’ui ‘a e kakai ‘o taula ki ai ‘a e ngaahi angafai he to’onga mo’ui mo e ngaue) he ko e me’a mahu’inga kiha langa fakalakalaka ‘o ha fonua ko e mapule’ia (discipline) ‘oku ma’u ‘e hono kakai. Pea ‘oku toki fai leva e ngaue fakalelei faka-politikale pe faka-ekonomika. ‘Aia he ‘ikai ke veteki e nofo mapule’ia ‘a e fonua pea te ‘amanaki ‘e ma’u e me’a ‘oku te feinga kiai he funga e ta’emaau koia pea foki e fonua kiha tūkunga maau mo mapule’ia ‘i ha taimi vave.
‘Oku tukunga ta’emaau pehe ni e natula ‘etau fakalelei faka-politikale he ta’u ‘e 30 tupu kuo ‘osi. He na’e ‘ikai lava ‘e kinautolu na’a nau taki hono uki ‘o e fakalelei faka-politikale ki he fonua ‘o tukumai ha palani ngaue ki he halafononga ‘o e faka-lelei faka-politikale. Ko e me’a tefito na’a nau ngaue’i ko e “Liliu ki he Temokalati”, pea ngata ai. Na’e ‘ikai talamai ia pe ‘e fefēhano a’usia e taumu’a koia ke ‘ilo ‘ehe kakai hono mo’oni mo hono founga. Lahi faufaua e me’a na’e fai kiai laaulea, tau’i e faihala, pule ‘a e kakai, pule ‘a e tokolahi, pule lelei, ‘ofa ki he masiva mo e ha fua ‘o hangēha fu’u kupenga sili ‘oku fakapulo’i ‘aki e fonua.
Ko e ‘uhinga ‘o e fakalelei faka-temokalati, ko e fakalelei’i ‘o hono pule’i ‘o e fonua ‘o fakapapau’i ‘oku ngaue lelei e Pule ‘a e Lao. Pea ‘oku ‘I ai leva e ngaahi ‘ulungaanga tefito ‘o e Pule ‘a e Lao ke fai e tulifua kiai. ‘Uluaki ko e ‘ata-ki-tu’a‘a e fai tu’utu’uni. ‘O ‘uhinga ia ki he mahino ‘a e lao ‘oku fakatefito ai ‘a ha fai tu’utu’uni; ke taliui ‘a e ma’umafai ki he Lao mo e fonua fakalukufua. ‘O ‘uhinga ia ke taliui ‘a kinautolu ‘oku faitu’utu’uni kihe lao. Pea koe ongo tefito’i ‘ulungaanga ia kuopau ke ma’u pea tau toki ma’u leva e me’a ‘oku ‘uhinga kiai e uho ‘oe pule ‘oku faka-temokalati ko e pule ‘a e lao. Pea ko hono a’usia e tukunga koia ‘e ha founga-pule ko e me’a leva ia ‘oku ui ko e pule-lelei.
‘Oku kanoni ‘aki e ta’emahino ‘o e talanoa kihe faka-lelei faka-politikale hono feto’oaki ‘a e ongo tefito’i kupu ‘o e politikale ‘oha fonua, ko e Fa’unga mo e Founga. Ko e ongo me’a kehekehe ‘e ua neongo ‘oku na fekau’aki. Fakataataa ‘aki eni: ko e talanoa kihe “To’o e mafai e Tu’i”, ko e talanoa ia ki he liliu e fa’unga-pule, ko e talanoa ki he fili e “Komisiona Polisi” ko e talanoa ia ki he founga-pule. Pea na’e ‘ufikaua ‘e he ngaahi kaveinga ko ‘eni ‘a e ta’emahino e talanoa ki he fakalelei ‘a e ‘ata ki tu’a, taliui, pule a e laō, moe pule lelei ‘o hange ha ngaahi me’a kehekehe ‘o ta’emahino ‘enau fekau’aki ka ko e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e tefito’i me’a pē‘e taha ko e pule ‘a e lao.
‘O fononga ai pēhono tokolahi e fonua mo e ta’emahinoko eni. ‘O takimu’a ai pe kinautolu na’a nau tekemu’a e fotunga ta’emahino koeni ‘o etau faka-lelei faka-politikale‘o a’u ki he taimi kuo pehe ke fakahoko ‘i he founga liukava. Pea ‘e lava leva keu lau ‘e au ko e 16/11 ko e tumutumu ia ‘o e ta’emahino koia. Pea ‘oku kei akafia mai pe hono ha’aha’a ‘o a’u mai kihe lolotonga ni.
Pea ‘oku toe lava ke hulu’i e ta’emahino ko eni ke mahino ange ‘i he a’u ‘a e fa’ahinga tatau ‘o ma’u e mafai ki he pule’anga e fonua. Ta ‘oku ‘ikai ko e fakalelei faka-politikale, ko e liliu-fu’u-fakapolitikale. He ‘oku teeki ai pe ke tala hangatonu mai ki he kakai e fonua ko e taumu’a e liliu ‘oku lau ke hoko a Tonga ko e pule’anga Lepapilika. Kiate au, teu lau eni ko e feinga “liukava” ‘o ngaue’aki e lao ‘o e fonua. He ko e liukava ‘oku ‘i ai hono ‘ulungaanga tefito ‘e ua: ‘uluaki ‘oku ‘ikai ‘ai ia ke mahino e taumu’a ki he kakai ‘o e fonua he ko e kaveinga ‘oku fakamofele ‘o ‘ikai mahino pēko fēkoā‘oku tau taumu’a kiai; ua, ko e tokosi’i pē‘oku ‘ilo ki hono palani mo e founga ‘e fakahoko ‘aki. ‘Okapau te tau sio kihe me’a na’e hoko ‘i he 16/11 ko ongo ‘ulungaanga kuou lave kiai ‘oku fakatou ma’u loua ai.
Faka’apa’apa atu,
‘Inoke Fotu Hu’akau
