Tonga government offers millions to business investors

'Oku hange fa'ahinga no ia ko'eni ko e talanoa ki he fokisi mo e fuhinga kalepi. 'Alu atu fokisi 'o tu'u 'o sio ki he polo'uto 'a e fu'u fuhinga kalepi melie , kae me'apango na'e ma'olunga fuhinga kalepi 'o 'ikai a'u ia kiai. Na'e 'ai 'ene toutou puna pea 'ikai a'u ia ki he fuhinga kalepi melie, fu'u ma'olunga. Toki pehe leva 'ehe fokisi, kapau te u toe puna ko 'eku to pe 'o motu katoa hoku 'u va'e, pea 'ikai te u toe lava 'o 'alu ki homau 'api. Mahalo 'oku sai ange pe 'eku 'alu 'aku ki homau 'api kae 'oua motumotu hoku ngaahi va'e, he 'oku fu'u ma'olunga fu'u fuhinga kalepi melie ia. Pea situ'a atu fokisi 'o 'alu, pea mo 'ene pehe 'Nofo a fu'u fuhinga kalepi mahi'. 'I he tu'unga fakapa'anga 'o Tonga, kohai ia tene lava 'o totongi fakafoki ha'ane fa'ahinga no peheni 'i ha mahina 'e 9? 'Ikai ngata ai ka ko e fotunga 'o e no ko'eni 'oku e'a mai ai 'a hono laulanu'i (discrimination) 'a e kakai 'o e fonua ('normally they demand a security that was either double or more the value of the loan but depending on who is the borrower'). 'E tuku 'a fe 'a hono pa'usi'i 'o e kakai 'o e fonua 'ehe pule'anga? .... SAIA

Kapau ko e sino'i pa'anga ngaue ko'eni 'oku tuku mai ke noo'i 'e he kakai ne fou mei he tanaki tukuhau mo e fakatau atu 'o e ngaahi ponite 'a e Pule'anga, pea 'oku taau ke 'oua 'e fu'u fefeka kae fakangalokuloku hono hanga 'e he Pangike 'o ngaue'aki 'enau founga ngaue anga maheni (fakakomeesiale) koia ko hono fakamu'omu'a mo fakamamafa'i 'o e totongi tupu; ‘ikai ngata ai ka ko hono nono’o e fiema’u ki he koloa malu’i ki he mano’o tahaa…

Ko e tupu peseti 'e 4% he ta'u he kaveinga koeni 'oku fu’u lahi fau ia he taimi 'oku a'u ai e noo ki he lau mano mo e kilu. Lolotonga ko ia, ko e makatu'unga 'o e totongi fakafoki 'o e ngaahi noo lahi, mei he ngaue 'e fai'aki e pa'anga noo. Pea ‘e mo’oni leva ai e hanu ‘a SAIA …

'Oku pau pe ia ngalingali ko e totongi tupu mo e koloa malu'i mo e founga ki hono ngaue'i 'o e pa'anga ni ne toe fokotu'utu'u atu pe mo ia mei he Pangike Fakalakalaka, ka ko e taumu'a tefito 'a e Pangike ia ko e ma'u ha tupu. Pea neongo 'a e pehee ko e Pangike Fakalakalaka, ka kuo hoko hono 'elito fakangaue 'ona he lolotonga ni 'o 'ikai toe fu'u faikehekehe ia mo e ngaahi Pangike fakakomesiale he me’a lahi; kae tautefito pe ki hono fakamu'omu'a 'o e totongi tupu mo e totongi makehe he ngaue kotoa 'e fai 'e he Pangike …

Ka ko e Pule’anga ‘oku ‘ikai ko ha Pangike. Pea ‘oku ‘i ai hono ngafa fakatamai ‘ona ke ne tanaki e tukuhau ‘o toe tufaki fakafoki atu ke toe tokoni’i ‘aki pe hono kakai …

He ‘uhinga koi a, ko e me'a ke toe fai hano siofi 'e he Pule'anga, he ko kinautolu 'oku 'anautolu 'a e sino'i pa'anga ('ikai ko e Pangike), hange ko eni:

1) Ko hono 'oatu ha ta'u 'e taha ke totongi fakafoki ai e ngaahi noo ni ta'e hilifaki ki ai ha tupu …

2) 'Oua 'e toe laka hake he peseti 'e 1 'a e totongi tupu he noo kotoa. Ko e 'uhinga pe 'a e peseti 'e 1 ke tapuni 'aki e fanga ki'i fakamole faka'etimini. 'O 'ikai 'uhinga ia ko ha tupu ma'a e Pule'anga pe Pangike ka ke totongi 'aki pe 'a e ngaahi fakamole ki hono ngaue'i 'o e pa'anga 'e he kau fai noo. Pea fai ‘aki pe ‘e he kau fai noo honau vahenga tu’uma’u mei he Ngaue’anga …

3) Ko kinautolu ko ia ‘oku ngaue fakapule’anga pe ngaue ki ha kautaha ‘oku ngali falala’anga ‘enau totongi fakafoki noo, ‘oua toe ‘ai hano koloa malu’i ‘o ‘enau noo ‘o a’u ki he pa’anga ‘e uamano ...

4) Toki ki’i fakafekefeka pe koloa malu’i ki he ngaahi noo ‘oku ‘ikai ha to’o vahenga pau, mo ‘ikai ha lekooti totongi noo lelei kimu’a ‘o e taha ko ia, pe ko ha taha noo fo’ou. Ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ko e noo kotoa he katekolii koeni ‘e a’u ki he mahu’inga, tau pehee, ko e pa’anga ‘e nimaafe pe laka ai pea ‘otometiki pe hono malu’i’aki ha konga kelekele, pe mokisi. He ‘oku ‘ikai ha konga kelekeleke ia ‘o e kakai tokolahi ‘oku nau fie noo. Fakatatafi hono mokisi ‘o e ngaahi no ‘oku si’i hifo he pa’anga ‘e tahamano ki he katekolii ko eni …

Pea kapau leva ‘e fehu’i mai pe ‘e anga fefee leva ai hano ongo’i ‘e he kau noo ‘oku nau mo’ua ke totongi fakafoki ‘enau noo kapau ‘e fakangaloku e fiema’u ki he koloa malu’i? Ko e tali ki ai:

1) Ka palopalema leva ha noo ‘a ha taha (‘a ia ko e me’a pe ia kuo pau ke hoko he ngaue fakanoo) pea ‘e mahino leva pe ki he taha koia ‘e faingata’a ange ha’ane toe feinga ke noo ‘i he kaha’u ki ha’ane fiema’u. He ‘uhinga koia, te ne vivili fakanatula leva pe ke totongi ‘ene noo koe’uhi ‘e kau kovi pe kiai he lele loloa …

2) ‘Oku ‘ikai lau ia ko ha mole ki he Pule’anga ‘a e ngaahi noo ‘oku palopalema he kaveinga koeni, he ko e pa’anga pe ia ‘a e kakai ne tanaki ‘i he tukuhau, pea ‘oku ‘i ai pe ‘a e totonu ke toe vahevahe fakafoki ki he kakai. Ka ko e me’a tepuu ko e tanaki tukuhau (’ikai hange ko e pisinisi ke ma’u ha tupu kae toki mo’ui) ‘oku tanaki pe he taimi kotoa ‘o ‘ikai pe toe ‘osi ha taimi …

Pea ka toe fehu’i pe ‘e mole ‘a e Pangike kapau ‘e tafoki ‘a e kau noo ‘o ngaue’aki e pa’anga noo ko‘eni, kae tuku ‘a e pa’anga noo ‘a e Pangike, koe’uhi ‘o ka peseti pe ia ‘e taha hono totongi tupu he ‘ikai ma’u ai ha vahe ‘a e kau fai noo mo ha pa’anga ke feau e fakamole ‘a e Pangike koe’uhi ko ha tu’unga ‘e mole hono taimi mo e me’angaue he ngaue ni? Ko e tali:

1) Kapau ‘e fakamo’oni’i ‘oku ‘i ai ha uesia pea ke totongi mo ia ‘e he Pule’anga ki he Pangike.

2) Ko e Pangike pe eni ‘a e Pule’anga, ‘oku ma’u ‘inasi lahi taha pe ai, pe kotoa. Pea ko e ‘uhinga eni ke ‘oua ai na’a faifai pea fakakaukau e kau politiki (hange ko ia ne nau ‘osi laulau ki ai kimu’a si’i atu) ke fakatau atu e Pangike kitu’a mei he Pule’anga. Koe’uhi kae kei malava ai pe ‘a e tokoni’i ‘o e kakai ‘e he Pule’anga fou he Pangike, ‘i ha sevesi matu’aki ma’ama’a ki he kakai mo e Pule'anga foki …

Faka’apa’apa atu,

Sosefo Holani

Malo Sosefo. Na'e 'ikai te u lave'i 'e au 'a e me'a ko'eni kuo ke me'a mai 'aki fekau'aki mo e nooni, ka kuou fakamalo atu 'i he fakama'ala'ala kuo ke fai, 'ou lave ai. Na'e 'i ai pe makatu'unga 'eku lave atu ki he me'a ni, pea 'e lava pe ke u hala, ka ko e fie talanga atu pe fekau'aki mo e ongoongo ni. Ko 'eku lave'i, hange na'e tukumai 'a e 13 miliona 'e he pule'anga ke no ai kau 'business investers' 'i he mahina 'Akosi, pea ko e a'umai 'eni ki he 'ahoni, 'osi mahina 5, koe 2.2 miliona pe kuo 'osi no atu ki he kakai. Na'e totonu ke 'ohofi 'e he kau pisinisi 'a e nooni ke tokoni ki he'enau ngaahi pisinisi ke langa hake 'ekonomika. Kae hange kiate au 'oku 'ikai manakoa e nooni 'e he kau pisinisi,'aki ha fa'ahinga 'uhinga. Mahalo ko e 'uhinga ia e 'asimai 'a e kau pisinisi fo'ou 'oku ui ko e 'totongi ako' 'o tali 'enau no. Hange kiate au 'o fakatatau ki he founga malu'i 'o e nooni 'oku peheni hono anga. Kapau te u no ha pa'anga 'e tahakilu, pea kapau 'oku kovi hoku lekooti (poor credit ), 'e fiema'u ha'aku koloa fe'unga moe tola 'e uakilu (double) ke malu'i 'aki 'eku no (from Sitino Maka). Kapau koia, ta 'oku 'ikai ke fai 'ofa, pea 'oku ta'efakapotopoto 'aupito 'a e founga 'a e pule'anga ki he kakai 'o Tonga . 'Oku 'ikai ha 'good faith' 'i he founga malu'i 'o e nooni. Te u fakamo'oni atu au 'eku koloa tola uakilu ki hoku mo'ua tola tahakilu ki he pangike, ko e fakapo ia ...... SAIA