Pule'anga Tau'ataina fa'u 'e he kau Fakafofonga Tau'ataina

Ko e fa'ufa'u pule'anga ko'eni 'oku 'omai 'e Hu'akau 'oku faka'ofo'ofa ki he sio ha'a taha 'oku ne mo'ua he fokoutua 'o e fofonga (hufanaga he fakatapu ko e colour-blindess), ka ki he taha 'oku lelei 'ene sio, 'oku 'ikai ke fu'u kinekinoifie ki he mamata. 'Oku ou sio'aki e mata 'o e kakai angamaheni, lay people, 'o 'ikai ko ha kakai matematika pe filosefa. 'Uluaki pe, ko e "Pule'anga 'o e Kakai" 'oku ua hono 'uhinga 'oku ke 'omai. 'Uhinga 'uluaki ko e "pule'anga e kakai" ne fai'aki e kemipeini 'a e kau paati, pea ko e 'uhinga 'eni 'oku pehee 'e Hua'aku 'oku takihala'i, tokua ne 'ikai kau ia he talanga'i mai e fakatoka e fa'unga fo'ou, pea ko 'ene toki 'asi fo'ou hake 'eni he kemipeini. Hu'akau, ne mahino mo 'uhinga 'aupito kia mautolu na'e 'uhinga e taumu'a 'o e kemipeini 'o e "Pule'anga 'o e kakai" ki he hu 'o pule'anga (executive) mo fa'u ha kapineti. Ko e taumu'a faka-kemipeini ia! Pea na'e fili e tokolahi 'o e fonua 'o fakatatau ki he mahino ko iaa. Ko ho'o 'uhinga hono ua 'o e "pule'anga 'o e kakai", ko e power 'o e kakai 'oku toka he faka-konisitutone 'o e fa'unga pule, mo e pule 'a e lao. Hu'akau, kuo 'osi fakatoka 'a e mafai 'o e kakai ko iaa, he Konisitutone 2010. 'Osi maau. Kae hangee 'oku ke mimio e fakaukau ke pehee 'oku toe feinga fo'ou e kau paati ke fa'u ha "pule'anga 'o e kakai" fo'ou makehe mei he me'a 'oku 'osi fakatoka he 2010? 'Oku hala ho'o ma'u! 'Oku ke takihala'i e kakai ho'o 'uhinga ko 'eni! 'Oku tonu ange 'emau ma'u. Ko 'enau kemipeini Ka nau ka hu te nau pule'anga, 'o 'uhinga, Kapineti! Pea 'oku kei tu'u pehee pe he taimi ni kae'oua ke mahino 'a e ola 'o e fili Palemia. Ko e me'a mahu'inga kia mautolu he taimi ni ke ngaue'i 'a e fo'i fakatoka 'o e 2010 ke nga'unu kimu'a 'a e pule 'o e lao. 'E 'ikai nga'unu ia he poto faka'atamaii 'ata'ataa pe, ka ko e 'ulungaanga totonu tau-takele (deep-seated integrity), mateaki mo e 'ikai siokita. Koeha ho'o fekau ki he kau Tau'ataaina ke nau mavahe ka nau toki filifili mei he ongo fa'ahi mahino 'e ua ko e Hou'eiki mo e Paati, hili koiaa 'oku ke faka'ali mai e kau nopele 'e toko 3 'oku lolotonga minisitaa, 'o hangee 'oku ke pehee 'oku nau kau he kau Tau'ataina? Kae 'osi 'oku ke fekau'i ke nau mavahe mei he hou'eiki mo e paatii. 'Oku haa mei ho'o feinga mamahi ke ma'u ha fika ma'ae kau Tau'ataaina 'a e pau "inevitability" ke fakalukufua'i 'a e sioo mo e filii, mei he kotoa 'o e tafa'aki 'e tolu. 'Oku ta tui tatau ai, ka 'okapau 'oku ke fekau'i e kau tau'atainaa ke nau tu'u mavahe, pe ke to'o mu'a ho'o kau nopele minisita 'e 3 mei he kau Tau'ataaina, he 'oku nau kau nopele nautolu. 'Oku hangee 'oku ke teke'i mai kimu'a 'a e fo'i tokotaha mei he kau tau'ataaina tokua 'oku ne taau ke taki he pule'anga. Ka ke tukuhifo'i 'a e tokotaha na'e minisita pea fakafisi, mo "mateaki" kae "'ikai ako lelei"!. Kuo ngalo leva 'ia koe 'a e fiasco na'e hoko he pule'anga koe'uhi ko e lahi 'a e to nounou "faka-ako lelei" 'a e ni'ihi ko 'ena 'oku ke teke'i mai kimu'aa? Kapau 'e pule'anga ho'o fo'i kau tahi'i toa kei iiki, ako mo poto ko 'ena he kau Tau'ataina kae 'ikai ke 'ia nautolu 'a e 'uluangatotonu tau-takele (deep-seated integrity) faitotonu, mo e lotu mo'oni. Ko'eni 'oku ou talaatu, 'oku toe fakailifia ange 'a e manimo 'a e kau poto, he 'oku nau one step ahead ma'u pe nautolu 'ia koe mo au. Kia mautolu e kakai, na'e 'ikai fiema'u ke sipela'i mai e tu'unga fakaako mo e poto tete'e, mo nague 'ilonga mo tu'ufonua 'a e kau fakafofonga he Paati homau ngaahi vahenga, he 'oku 'osi e'a pea mahino mata'aa 'enau poto mo 'enau ngaue he fonua ni, 'o laulau ta'u, 'ikai toe 'eke'i. Ko e me'a fika 'uluaki ne mau fiema'u ke fakapapau'i mai mei he kau paati te nau Mateaki!!!! Ke 'i ai ha fa'ahinga taula fakakoniseniti malohi ke ne teke'i e 'ulu pupula, fakatauele 'a e koloa etc. Ko e me'a ia na'a mau fiema'u!. Ke fakapapau'i 'e 'ikai ke nau heke holo he feitu'u 'oku faka'ali'ali mo fakatauele mei ai ha lelei fakafo'ituitui, ka nau sio ki he lelei 'amautolu kakai masiva. 'Ikai ko e tuku-tuku-laumea ia 'a e 'Uluaki Fa? "He 'anefe ha'aku falute ha me'a ma'aku mo hoku famili?" Ko ia, neongo 'e fusi ki hema mo mata'u ho'o fua fakafilosofii, 'e fai tu'utu'uni pe 'emau Falala. 'E toki hiki 'emau Falala 'i ha toki taimi 'e Kakaa'i ai. Ko e me'afua 'e fua'aki 'emau Falala, ko mautolu pe te mau pule ki ai, he 'ikai ke mau ngaue'aki ha lula fua te ke faloo mai 'e koe pe ko ha kau filosefa pe ko ha toe taha pe.

Ko ia, Kau Fakafofonga Tau'ataaina, Hou'eiki Nopele mo e Paati, mou Tu'u Fakataha 'o Ngaue fakataha kotoa ki he me'a te mou pehee 'e lelei ma'a mautolu 'a e kakai 'o e fonua ......... TU'ANAKI.

Fakamolemole kau kole ha vaaita 'o e paenga ke fai ha tokoni kia Seinimili Tui'one mo e Paati, 'okapau ko 'ene 'uhinga ia "kemipeini, kia mautolu, tonu 'emau ma'u mo e hafua".

'Uluaki, ka 'i ai ha taha 'oku "colour-blind" ko e lanu pe 'e ua 'oku sio kiai, ko e 'uli'uli mo e hinehina, pea 'oku mahino leva kiate au 'a e fakalanulanu ho'o sio 'o fakatatau ki he fakamatala kuo ke 'omai.
Ko e lukuluku fakakaukau na'aku talanoa kiai, 'oku makatu'unga pe ia 'i he tukunga maheni 'o e Temokalati 'oku tau feinga kiai. Ko e "pule 'a e tokolahi" pea ko e me'a kehe pe ia mei he "Pule 'a e Kakai". 'Oku 'ikai ke tatau ia 'o hange ko ho'omou ma'u. Ko e kemipeini na'a mou fai ke pule 'a e tokolahi ke mou ma'u 'a e 17. Mou tali 'a e siva ho'omou 'amanaki. Manatu'i 'oku 'ikai temou tui tatau mo e kotoa 'o e kakai 'o e fonua. Ko e ola 'o e fili, 'oku tokolahi ange 'a e kulupu 'o e kau Fakafofonga Tau'ataina he kulupu 'a e Paati Temokalati 'okapau te tau tuku 'a e kau Nopele ki tafa'aki he talanoa mata'ifika. Pea 'oku totonu ke mou tali 'a e mo'oni ta'eveiveiua koia. Ko e fika 'o e kakai 'o e fonua na'e fili ki he kau Kanititeiti Tau'ataina 'oku toe ope atu moia. Kataki kae tali moia. Ko e makatu'unga 'eni 'o e fokotu'u ke tu'uloto 'a e kulupu ko'eni hono fa'u hotau Pule'anga fo'ou. Ko e loto 'eni 'o e kakai 'oku tala 'e he fili. Ko e me'a 'oku fai atu kiai 'a e talanoa 'oku faingofua he 'oku 'uli'uli pe mo hinenina.
Ko e Konisitutone 'o Tonga he'ene tu'u 'i he 'ahoni 'a ia ko e Konisitutone 2010 'oku ke lave kiai. Ko hono fakama'opo'opo 'e he ongo mataotao he mala'e koia mahalo ko e fakalea fakamatapule kiai, ko e liliu Konisitutone maaulalo taha eni kuo fai ki ha Konisitutone he Senituli 21. Vakai ki he taha 'o e ngaahi 'atikolo 'a e 'Etita. Toe vakai pe ki he fakama'opo'opo 'a Powles. Ka 'oku ou kole atu ke ke fakamaama mai mu'a 'a e konga 'o e Konisitutone 2010 'oku fakatoka ai 'a e "pule 'a e kakai" pe "pule'anga 'o e kakai" 'i ho'omou lau, 'i he Konisitutone 'o e Fonua. 'E ma'u heni 'a e 'uli'uli mo e hinehina 'a e mahino. 'Oku 'i ai nai ha kapineti 'a e kau fakafofonga 'o e kakai. 'Oku ha ai ha Pule'anga Fakapaati 'o tatau mo e me'a 'oku mou teke mo kemipeini 'aki. Kapau 'oku 'ikai ha 'a e Pule'anga Fakapaati he Konisitutone, mahalo 'oku tonu 'eku ma'u, ko e Paati kia kimoutolu 'oku 'uhinga pe ia ki he Fili Fakapotanga (Block Vote). Pea 'oku 'ikai ai ke ha 'uli'uli mo hinehina ke mahino. Ko e fielau 'a e 'ikai te u lava 'o sio kiai ko e lahi 'a e fakalanulanu.
Fakamolemole na'e 'ikai te u toe mavahe au mei he 'uli'uli mo e hinehina he'eku sio ki he Hou'eiki Nopele mo e Paati fekau'aki mo e ngaahi taukei he ta'u 'e 4 kuo tau maliu mei ai 'oku toe fili mai 'e he kakai ko honau Fakafofonga pehe ki he Hou'eiki Nopele. Pea na'aku lave 'oku toe 'i ai mo e Kanititeiti lelei 'i he kau Fakafofonga Tau'ataina ki he Palemia makatu'unga he taukei ngaue. Ko e 'uhinga, he'e fiema'u ha kau Minisita matu'otu'a maheni ngaue ki he Kapineti ke filoi 'aki ha'atau kau Minisita fo'ou neongo 'a e ako lelei, pea 'i he ta'u 'e 4 'e ma'u ai ha ngaahi toa 'e tahi. 'Oku ou 'ofeina 'a kinautolu 'oku nau tali 'a e lakanga Minisita, he 'oku 'ikai faingofua 'a e Minisita ha fonua 'oku si'i 'ene halanga pa'anga hu mai.
Ko e fakamaau faka'ulungaanga ko e taha ha me'a faingata'a. 'Oku hange ho'o tailiili fekau'aki mo e 'ulungaanga ke tautakele 'a e: faitotonu, mateaki, taula fakakonisenisi, 'oua 'ulupupula, siokita ka nau sio ki he lelei "amoutolu kakai masiva". Ko e mape fakamolale 'eni 'oku 'ohake 'aki 'a e Tonga kotoa pe 'o kau ai 'etau fanau ako. Ko e konga lahi 'o e fakafepaki ki he ngaahi me'a 'oku tailiili kiai 'oku fai faka'atamai, pea ko e me'a ko e ako 'oku fai 'e he fanau loto lahi, 'ofa ki 'api mo 'ofa fonua pea kuopau ke tautakele 'i honau konisenisi 'a e 'ulungaanga koia kae ikuna 'a e ako. 'Oua temou tailiili he 'oku 'osi maka ia 'i he'etau fanau ako. 'Oange ha faingamalie kenau fakasino mai 'a e ngaahi "kaveikoula ki he fonua".
Ko e tofolofola 'a TupouI, ko e folofola 'a e Tu'i ki hono kakai. Pea na'ane 'afio'i ko e tefito'i vaivai'anga fakaetangata ke tau tokanga kiai, Kae pango, ko e Fa'unga Pule 'oku tau fononga kiai 'oku tafu 'aki 'a e "ke 'a'aku mai e" mo e "fe'au'auhi tu'umalie" pea ko kinautolu 'e hala ko e fakaloloma. Toe ki'i vakai pe na'a kuo fuoloa hono lavaki'i ho'o falala, ka 'oku faingata'a ho'o sio ko e lahi 'a e ngaahi lanu 'oku vali 'aki.
Kataki ko ho'o aofangatuku ko e me'a ia 'oku ou 'uhinga kiai 'a e Fale Alea 'oku makatu'unga he "ngaue felotoi" (consensus) na'aku lave kiai, na'e 'ikai ko e me'a ia na'amou kemipeini kiai. Pea 'e 'ikai lava ia 'okapau temou kei teke mai pe 'a e Paati.
Faka'apa'apa atu,
'Inoke Fotu Hu'akau

Hu’akau, neongo ai ho’o fakamatala’i mai hono faka’ofo’ofa ho’o fo’i lanu 2, ka ‘oku Hala! ‘Oku ‘ikai te ne solova ai ‘e ia ‘a e fokoutua ‘o ho’o sio (hufanga he fakatapu). Neongo ‘a e fakalanulanu ‘eku sio, ka ko e me’a ia ‘oku Tonu! ‘Uluaki pe ho’o Hala, ko ho’o tala ‘e koe ‘oku ou Paati. Ne u ‘osi fakaha atu ko e fili ‘a e kakai tokolahi ne ‘eva’i ‘e he Paati. Pea nau sio, mo vakai, pea nau Falala ki ai! Pea nau ‘ange ‘enau fo’i fili kia nautolu. Na’e kau mo e ki’i kakai ‘a e ‘univesiti ‘oku ke tu’asila mei ai hono ‘eva’i ‘emau fo’i fili!! Ka na’e ‘ikai ke ‘ange ‘emau falala ki ai.

Ko e me’a ki ho’o hu hu mama ‘oku ‘osi kakaa’i ‘emau falala ka ‘oku mau kui tokua. ‘Oku ‘ikai ke puli ‘ia mautolu ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi to nounou ‘a e paati mo hono taki. Te mau loi kapau te mau pehee atu ‘oku ‘ikai ha to nounou. Ka na’e ‘ikai puli ‘a e kaveinga ko e faitotonu, tu’uma’u he principles ‘oku tu’uaki, ke fakae’a ‘a e faihala pea ke ue’i e ngaahi founga ta’e-taliui ke e’a ke fai hano faito’o! Ko e founga pe ne ‘ilo he taki ‘o e paati ke fai ke address ‘a e ngaahi faihala ‘oku ne sio ki ai, ‘oku ne fakahoko leva. Pe ko e hopo hia, pe ko e tipeiti etc. Ka ‘oku fai ‘ene ki’i ngelengele ke fai ha me’a ki ai! Ka na’e lava ‘e he taki paati ‘o address kotoa e ngaahi me’a na’e totonu ke address? ‘Ikai. Na’e ikuna kotoa? ‘Ikai. Na’e ‘i ai ha ngaahi to nounou? ‘Io. He ko hai ha tangata ‘oku haohaoa! Ka ko e kaveinga mo e loto’aki ‘a e faitotonu, mo e tuiaki ke fai ‘a e me’a ‘oku totonu, mo tu’u ma’u ‘oua ‘e heke holo he sio tu’umalie fakafo’ituitui, ko ia na’a ne convince kimautolu ke foaki ki ai ‘emau falala. ‘E to’o ‘emau falala vave taha ka mau vakai ‘oku kakaa’i. He ‘oku mau mata’aa ‘aa ke fai ‘a e fuatautau! He ‘e toe vilo mai pe ‘a e kau ‘evaa he ta’u ‘e 4 ka hoko!

Ko e me’a ki ho’o li fika mai ‘o e ola ‘o e fili etc., ta’epau ia. He na’e ‘ikai ke ha’iha’i hotau mata ka tau puke ha me’afua tautau hotau nima ke ‘oua te tau ‘ilo pe ko fe feitu’u ‘oku tip ki ai ‘a e scale ke tau’ataaina. ‘Oku ke ‘ilo pea u ‘ilo na’e uesia ‘a e Fili ‘e he fakafamili! fakakolo! fakasiasi! Fakamatakali etc. Pea toe ha’iha’i fakasiokalafi he electoral boundaries, mo e ngaahi factors kehekehe. Ko ia ai, tuku ho’o fai fika ‘a’au ki tafa’aki he na’e ‘ikai ke ‘i ai ha independent variant ke apply ki he ngaahi me’a kehekehe na’a ne uesia ‘a e fili. Te u talanoa pe au he’eku sio, mo ‘eku fili he ko e me’a pe ia ‘oku mo’oni kia au.

Hili ho’o fekau’i e kau Tau’ataina ke nau fakamama’o mei he ongo fa’ahi Nopele mo e Paati pea ke toe vali’i mai ‘aki ‘a e “consensus”. ‘O anga fefe ‘a e consensus he funga ho’o fekau ke nau fakamama’o ‘aki ‘a e mama’o taha mei he ongo kulupu ‘e ua koee? Vakai lelei pe Hu’akau he ‘oku fu’u Hala mamahi ‘aupito pe ho’o vakai ‘a’au!

‘Oku ke ‘eke’i e kupu ‘o e Konisitutone 2010 ‘oku ha ai ‘a e “loto ‘o e kakai”. ‘Oku ‘ikai ke ‘asi ia ha kupu pau, he ko e tokateline ia ‘oku fakalulufua, ka ‘oku kanoloto ‘aki ‘ae structure ‘o e fe-taliui‘aki he va’a ‘e 3, mo e ngaahi ha’iha’i ‘o e mafai ke ‘oua ‘e lele ta’eta’ofi ha mafai ‘e taha na’a tuku ‘a e “fakakonisitutone” ka tau pule fakaaoao. ‘Oku fu’u loloa mo fihifhi, ka te u fakanounou atu pe. ‘Oku ‘uhinga ‘a e fakakonisitutone pe “constitutionalism” ko e fa’unga mafai ‘o ha sosaieti ‘oku mapule’i ‘e he pule ‘a e lao (rule of law ‘ikai ko e rule by law) ‘oku ha ‘i ha lao pule pe konisitutone ‘oku kanoloto ai ‘a e taumu’a ki he lelei ‘a e kakai, citizenry .

Pea ke toe ‘ai mai e lau ‘a e ongo mataotao he'ena pehee ‘oku kovi e Konisitutone ‘a Tonga. Ko 'ena sivi, na’a na sivi pe ‘enaua ‘a e fetaliui’aki ‘a e vaha’a ‘o e Kapineti, Fakamaau’anga mo e Fakataha Tokoni. Na’e ‘ikai uesia ai ‘a e fa’unga ‘o e Fale Alea mo e fakatemokalati ‘o e fili ‘e he kakai honau kau fakafofonga, mo e tefito’i fatongia ‘o e Fale. Kia au, ko ‘ena fo’i “sweeping statement” mo e fo’i talanoa fakalahi "exaggeration" ‘a e ongo mataotao he’ena pehee ko e Konisitutone ‘a Tonga ‘oku Kovi Taha he Komoniueli! He na’e ‘ikai ke na sivi kotoa ‘enau ‘a e ngaahi fa’unga, mo e fetaliui’aki. Hu’akau, ko e principle “fakakonisitutone” 'o e mafai 'o e kakai fekau'aki mo 'enau fili honau kau taki na’a ku ‘uhinga ki ai, ‘oku kei tu’u ta’emaue’i he ko ia ‘oku kanoloto he Konisitutone 2010. Neongo 'oku 'ikai ke temokalati kakato, ka 'oku tau nga'unu'unu mamalie pe he'etau pace, 'aki 'etau vakavakai lelei.

‘Oku ‘ikai keu tui tatau au mo Pursglove he me’a ‘e ni’ihi he’ena sivi ‘etau Konisitutone. He na’e ai pe ‘a e visone ia ‘a e Tu’i V ki he’ene feinga ke ‘ave ‘a e Attorney General ki he Fakataha Tokoni. Ko e fokotu’u ‘e Pursglove ke fakapipiki ‘a e AG ki he Minisita Lao, ka ‘ikai ke fakalelei ‘a e Konisitutone ke sipela’i mai ‘a e tenure etc. ‘a e appointment ‘a e AG, ‘e kei ‘i ai pe ‘a e fepakipaki ia ai! ‘Ikai ngata ai, ko e ha hano toe ‘uhinga lelei fau ke kei ‘i ai ha Fakataha Tokoni? Hili ia ‘ene fakaanga’i e ta’efakalao ‘a e Fakataha Tokoni pea ne toe fokotu’u ke fakapipiki ki ai ‘a e Kapineti? 'Oku ngali fesitu'a'aki 'a e fo'i accountability ko ia, pea 'oku fiema'u ke toe siofi ha model lelei ma'a Tonga he tafa'aki ko ia. ‘Oku sio leva ‘a Powles ia mei he matu’uekina he’etau Konisitutone ‘a e test of time, ‘o pau leva ‘oku ai ha ngaahi lelei makahe ai ‘o ‘etau Konisitutone ‘oku totonu ke develop. Ka ‘oku ‘ikai ke ‘uhinga e ha’u e kau mataotao muli ia ‘o review ‘etau Konsitutone ke tau folo (tapu mo hou’eiki) kotoa ‘enau fale’i! Malo pe, ka ‘oku totonu ke tau aofangatuku pe ‘etautolu Tonga e me’a ‘oku lelei kia tautolu. Kaikehe ko e fo’i moot point ia ke toki talanga’i hono feitu’u totonu.

Ko ia ai Hu’akau, ko ‘eku vakai ‘oku ou vakai he ngaahi tapa kotoa. Pea ‘oku fakalanulanu ‘eku sio mo Tonu!! ‘Oku ou sio mo hakili ‘a e ngaahi tapa kehekehe, kimu’a pea toki ‘ave ‘eku Falala ki ha taha. Pea ‘oku tapu ke pehee ‘e he taha ko iaa te ne Kkakaa'i ‘eku falala, pea te u ta’e’ilo. He mo’oni e tukuhua , “‘oku tu’u pe ‘emau radar he kau politiki he taimi kotoa” .......... TU’ANAKI.

Fakamolemole kae toe 'omia pe ha faingamalie faka'osi ke u lave faka'osi atu ki he fakamatala ko'eni kuo tukumai 'e Tui'one he 'oku 'aonga 'a e talangani ia ke fai ha loki ako, ka 'oku 'ikai te u ma'u 'a e taimi ki he ngaue koia. Ka ke 'ofa 'o fakatokanga'i ange 'oku ke talatalaaki pea ke toe fakamaau peau hia leva au. Malie! Ka ko'eni, toe ki'i lau lelei pe 'eku tali ke tokoni kiate koe. Kau toe ki'i tanaki atu pe ha me'a si'i kiai.
Ko e fale'i na'aku 'oatu he founga faka-temokalati ko e kulupu tenau ma'u 'a e fili 'a e tokolahi ko kinautolu te nau fa'u 'a e Pula'anga pea 'i Tonga ko e kulupu 'a e kau Fakafofonga Tau'ataina. Te'eki ai ke u pehe ke fakamama'o 'a e Kulupu Tau'ataina mei he ongo kulupu ko e. Pea 'oku fiema'u ke toka'i 'e he ongo kulupu ko e 'a e loto 'o e kakai. Koeha 'a e me'a 'oku hoko, tufa Minisita 'a e Paati ia. 'O feinga 'a e tokosi'i ke vavae 'a e fili 'a e tokolahi. Ko e kemipeini, na'e fakamu'omu'a mai 'a e Tu'u Tau'ataina mo e Paati Temokalati, pea fili leva 'a e kakai 'o e fonua. Koeha leva hono kehe 'o e fili faka-famili, faka-siasi mo e ha fua pea mo e me'a 'oku taukave'i ko e fili Faka-Paati. Fakamolemole kapau 'oku ke sio mei he "lay people" 'o fakatatau ki ho'o lau, ko e me'a 'ena 'oku ui 'e he temokalati ko e "totonu 'a e tangata ke fili 'o fakatatau ki hono loto". 'Oku 'ikai fiema'u ke tau toe 'o atu kitautolu 'o sivi'i 'a e totonu koia. Ka 'oku ha mei ho'o tali 'oku fehu'ia 'a e fika 'o e ola 'o tu'unga he totonu tau'ataina 'a e taha kotoa pe ki he'ene fili.
Fekau'aki mo e Konisitutone, ko Powles 'oku maheni 'aupito mo e Konisitutone 'o e ngaahi fonua Pasifiki pea na'e fa'a tapa 'a e Kulupu Temokalati ki he mataotaoni ki mu'a. Ko Pursglove na'e falala 'a e Kominiueli ki he'ene taukei fakalao he Konisitutone ke ne fale'i ange 'a e kautaha fekau'ki mo e liliu ki he Konisitutone 'o Tonga. Na 'e fakahoko tau'ataina mai pe 'e Powles 'ene vakai pea pehe kia Pursglove 'a 'ena vakai. Na'e nofo 'ena tokanga ki he fetaliui'aki he ngaahi kupu kuo lave kiai he ko e konga lahi 'o e liliu na'e nofo 'i hono to'o 'o e mafai ngaue-fakapula'anga 'o e Fakataha Tokoni. 'I he liliu koia 'oku toe uesia ai mo e mafai fakamaau'anga 'o e Fakataha Tokoni. Pea na'e 'ikai ke tau lava he liliu ko'eni 'o fakavetevete 'a e ngaahi mafai ko'eni 'i hono tohi 'o e Konisitutone 2010. Ko e ngaue 'eni 'a e Fale Alea 'o ha fonua. Ko e mafai 'o e Fale Alea na'e 'ikai ke 'i ai ha liliu ia 'e fihi. Ka teu ngata ai he kuo ke fai fakamaau 'o pehe ko e tokoni 'a e ongo mataotao ni ko e "sweeping statement" mo e "exaggeration".
Fekau'aki mo e Attorney General, ko e fokotu'utu'u 'a Siaosi V ke mavahe 'a e AG ki he Fakataha Tokoni he'e fiema'u ke tau'ataina mei he Politikale he ko e Minisita 'e fakanofo faka-politikale he fa'unga fo'ou. Na'e 'ikai ke tau lava he Konisitutone 2010 'o tohi'i mahino 'a e fiema'u ko'eni. Ko e toe fatongia pe mo 'eni 'o e Fale Alea. Pea ko e 'ikai ke lava lelei hotau fatongia ki he ongo ngaue lalahi fakamataotao ko ena ki he ngaahi tefito'i kaveinga ki he liliu, na'e fakatokanga mai ai 'a e ongo Mataotao ko 'eni. Na'e hulu'i mai 'e Powles 'a e fuoloa hono matu'uaki 'e he'etau Konisitutone motu'a 'a e sivi 'a e taimi 'o laka hake he ta'u 'e teau tupu. Ka ko e valoki 'eni, he ko e Konisitutone 2010 ka 'ikai ke tau fakalelei'i he vave taha, 'e 'ikai a'u ia 'o ta'u 'e 10. Ka kuo ke fai fakamaau ko ena tokoni ko e "sweeping statement" mo e "exaggeration". Ko e Fa'unga Mafai Pule 'o ha fonua 'oku makatu'unga 'i hono Konisitutone, pea ka 'ikai malu hono Konisitutone 'e 'ikai malu 'a e Fa'unga Mafai Pule. Ko e Fa'unga Mafai Pule, Fale Alea, Pule'anga mo e Fakamaau'anga pea 'e anga feefe leva keke talamai 'oku 'ikai uesia ha kupu 'i he 3 ko'eni.
Na'e 'uhinga pe 'eku tapa ki he Konisitutone ko ho'o talamai kuo 'osi fakatoka 'a e ngaahi liliu na'a mou kemipeini kiai he Konisitutone 2010, pea ko e 'uhinga ia 'eku kole fakamaama atu pe ko e kupu fe 'oku fakatoka ai 'a e ngaahi liliu na'ake lave kiai. Talanoa mai ko e he me'a kehe. Na'aku 'oatu 'a e mata'ifika ki he temokalati pule 'a e tokolahi ke 'i ai hano faka'apa'apa'i 'a e loto 'o e kakai. Talanoa mai ko e he fili faka-siasi mo e ha fua 'o tuku hifo 'a e totonu tau'ataina 'a e kakai ki he'enau fili. Pea 'oku mahino mei ho'o tali ko e taukei koe he fakalanulanu mo e heke holo.
Mahalo 'e faka-matapule ke u ngata he.
Faka'apa'apa atu,
'Inoke Fotu Hu'akau