Pule'anga Tau'ataina fa'u 'e he kau Fakafofonga Tau'ataina [1]
Monday, December 1, 2014 - 18:42. Updated on Friday, December 18, 2020 - 08:34.
Ko e lahi 'o e ngaahi fonua Temokalati 'o mamani 'oku mei pule'i pe 'e he ongo Paati 'e ua (Two Party System). Neongo 'oku lahi 'a e ngaahi Paati kehe, ka 'oku lomaki'i pe ia 'e he ongo Paati lalahi he fonua (US: Democrats/Rupublican; NZ: National/Labour; Aust: Liberal/Labour etc). Ko e kamata ko 'eni 'a Tonga he hala-fononga 'o e faka-temokalati ange kuo tau hoko ai ko e fuofua fonua kuo ma'u 'e ha kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e tokolahi ke fokotu'u ha Pula'anga. Pea 'oku fokotu'u atu heni ke tali 'e he kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e faingamalie kuo foaki kia kinautolu 'e he kakai 'o e fonua.
Koia ai 'oku 'oatu ai heni 'a e fokotu'u ko 'eni ke fakakaukau'i 'e he kakai 'o e fonua.
- Ke holomui 'a e kau Fakafofonga Tau'ataina mei ha fa'ahinga alea mo e ongo kulupu 'o tatau pe 'a e Hou'eiki mo e Paati Temokalati 'o teuteu ke fa'u 'a e Pule'anga Tonga 'o e 2015-2018. Pea ko e ni'ihi 'eni 'o e ngaahi 'uhinga tefito kiai.
- Ko e kulupu 'eni 'oku nau ma'u 'a e konga lahi taha 'o e fili 'a e kakai 'o e fonua. Pea 'e 'ikai tuha mo e loto 'o e fonua ke 'alu 'a e kau Fakafofonga ko 'eni 'o nofo 'i ha malumalu 'o ha kulupu 'o tatau pe kau Nopele pe Fa'ahi Temokalati.
- 'Oku 'i he kulupu ko 'eni 'a e tokolahi taha 'o e kau fakafofonga 'oku nau ma'u 'a e 'ilo mo e taukei ki he ngaahi lakanga faka-Minisita 'o e fonua. Pea 'oku 'I loto heni 'a e Kanititeiti lelei taha mei he kakai ki he lakanga Palemia. 'Oku 'i ai 'a e Minisita Lolotonga 'e 3 'o kau ai 'a e Tokoni Palemia mei Kulupu ko 'eni. Hou'eiki ko e Minisita Lolotonga 'e 3. Ko e Paati Temokalati 'oku hala (Ko e Minista pe na'e Fakafisi). 'A ia 'e lava noa 'e he Tau'ataina 'o e ui ha fakalahi mei ha tafa'aki pe 'oku 'i ai ha taha fe'unga. Hange nai ko ha Minisita Toutai mei he Fa'ahi Temokalati, mo e ni'ihi 'o e kau taukei mei he Hou'eiki Nopele he ta'u 'e 4 kuo hili.
- 'E lava 'e he kulupu ko 'eni pe Pula'anga makatu'unga he Fakafofonga Tau'ataina 'a e founga lukuluku fakakaukau ke fakalaumalie'i 'a e founga Fale Alea "Feletoi ki he Lelei Fakalukufua" (Consensus) 'oku tuha mo e Fa'unga Fale Alea 'oku lolotonga 'iai 'a e fonua. Pea toe tuha mo hono fa'unga fakasosiale 'oku kei hoko ko hono taufatungamotu'a.
- 'Oku 'i ai 'a e laaulea lahi he ngaahi ta'u lahi fekau'aki mo e pehe "Pula'anga 'o e Kakai" 'o 'uhinga ko e Pula'anga fa'u mei he kau Fakafofonga 'e 17 'o e Kakai. Pea kapau tetau 'ave 'a e fakakaukau koia ki tu'a mamani 'e 'uhinga ke 'oua 'e toe kau kiai 'a e Hou'eiki Nopele 'o e Fale Alea. Ko e faka'uhing maaulalo taha 'eni kl he fakakaukau "Pule'anga 'o e Kakai". Ko e 'uhinga faka-politikale totonu 'o e Pule'anga 'o e kakai ia 'oku 'ikai nofo ia pe kohai 'oku 'i hono Fale Alea. Ko e Mafai Pule 'o e Kakai 'oku 'uhinga kiai 'a e lea Pule'anga 'o e Kakai ko e mafai ki hono pule'i 'o e fonua kehe mei hono Fale Alea, Pula'anga mo e Fakamaau'anga. Pea ko e mafai ko 'eni ko e mafai ki hono pule'i 'o e Lao Ma'olunga taha, ko e Pule ki hono Konisitutone. Ko e Konisitutone toka'anga mafai ia ki he Kupu Ma'umafai 'e tolu kuo tau maheni moia, pea 'oku toki hilioo leva ai 'a e mafai ki he Ma'u Mafai Lahi 'o e fonua, Ko Hono Kakai.
Ko e mafai ko 'eni na'e te'eki ai pe 'asi pe fokotu'u mai ke kau 'i hono fokotu'utu'u 'o e Fa'unga Fakapolitikale fo'ou ma'ae fonua mei he ta'u 'e meimie 30 'o e talanoa liliu ko 'eni 'o a'u mai ki he 2010. 'I he 'ikai ke foaki ma'ae kakai 'a e tefito'i totonu koia, ko e talanoa "Pule 'a e Kakai" 'oku kailangaki'i ko e fo'i Loi fakatu'utamaki taha ia 'oku takihala'i 'aki 'e he kau talanoa temekalati 'a e kakai hotau fonua he ta'u lahi.
- Ko e laaulea 'e taha 'e lava ke ne fakatupu ha ma'uhala 'i he kakai 'o e fonua ko e pehe koia ke "tu'u-fakataha" 'a e kau fakafofonga 'o e kakai pea pehe leva 'e ma'u ai 'a e "pule'anga 'o e kakai". Ko e me'a pe 'e taha pea 'oku taha pe 'a e me'a tene 'omai 'a e Pule'anga 'o e Kakai, 'aia kuou lave kiai 'i 'olunga pea 'oku 'ikai kau ai 'a e "tu'u-fakataha" ia. Ko e fehu'i ia ki he talanoa "tu'ufakataha" 'oku mahe'a mei he kemipeini 'oku pehe ni, Ko e tu'ufakataha ma'a hai pea ki he ha? Manatu 'oku 17 'a e kau Fakafofonga ko e lakanga Minisita 'e 12, na'a koe me'a eni 'oku malanga'i ai 'a e ma'uhala ko 'eni.
Kuo 'omai he'etau fili 'a e faingamalie ke tau fa'u ha Pule'anga Tau'ataina ma'ae fonua, pea 'oku 'oatu 'a e kole ki he kau Fakafofonga Tau'ataina ke mou tali 'a e pole koia. 'E ta'emalava ke fa'u ha Pule'anga Tau'ataina 'o e kakai 'okapau te mou femaleleaki ki he ongo tafa'aki mahino Paati Temokalati pe Hou'eiki Nopele, 'aia 'oku 'ikai ke na ma'u 'a e faiteunga fe'unga ki hano fokotu'u ha Pule'anga.
Ko e palopalema 'o ha Pule'anga 'e makatu'unga he Paati Temokalati he 'oku 'ikai ko e kau Fakafofonga ia 'o e Paati 'oku nau pule kaanokato ki he Paati mo hono ngaahi tu'utu'uni ngaue. Pea kapau te tau fua mei he lekooti 'o e Paati ko 'eni he ngaahi ta'u kuo ngaue mai ai, 'oku te'eki ai pe tene lave 'e ia 'o mapule'i lelei ia. Pea koeha leva ha 'uhinga lelei ke tau tuku atu 'a e fonua ke nau fakalele hono Pule'anga. 'I he kemipeini, na'e pehe 'oku 'ikai fiema'u ha kakai ako lelei ka ko e kakai "ngaue mateaki" ka na'e 'ikai 'omai 'a e 'ulungaanga 'o ha taha ngaue mateaki. Pea mo'oni e lea 'oku taka, tokanga ki he me'a 'oku ke kole. Mahalo ne ngalo ke tanaki atu ki he kemipeini 'a e "mateaki ngaue mo ako lelei" ke tuha mo e 'atakai fakamamanilahi 'oku tau meleuku holo ai.
Ko e Hou'eiki Nopele 'o e ngaahi ta'u mai kimui ni 'oku ha mei kinautolu 'a e ma'uma'uluta mo e maau fakangaue 'i he ngaahi fatongia 'oku nau fuesia 'o a'u ki he lakanga Faka-Minisita pea pehe ki he Palemia. Ka kuo mahalo kuo taimi ke to'o atu ha Palemia mei he Fili 'a e kakai 'o e fonua, 'aki pe 'uhinga he 'oku 'i ai 'a e Kanititeiti 'ilo mo maheni ngaue kiai mei he kau Fakafofonga fili 'e he kakai.
Fakatauange ke fakakaukau'i 'e he kakai 'o e fonua 'a e lukuluku fakakaukau maa'ulalo kuo fakafotunga atu makatu'unga he muna ki he kaha'u hotau ki'i Fonua.
Faka'apa'apa atu,
'Inoke Fotu Hu'akau
Lepa Fifili
Lo'au University.