Tokoni ‘a e Pangikē Pule Ki he Fonua
Na’e tokoni lahi ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘a Tongaˊ ki he Pule’anga ‘I hono foaki atu ‘a e sieke pa’anga ‘e $14.2 miliona ki he Palemia Le’ole’oˊ Hon. Samiu Vaipulu pea mo e Minisitā Pa’anga Hon. Tiofilusi Tiueti he’enau Fakataha Lahi Fakata’u ‘o e 2023, na’e fakahoko he ‘aho Falaite 15 Sepitema. Na’e me’a ai ‘a Lord Sevele:
“Na’e fakapapau‘i hono ‘atita tau’ataina ‘a e fakamatala pa‘anga fakata‘u ‘a e Pangikē Pule ́ ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 Sune 2023 ha tupu fakapa‘anga fakahisitolia ko e $20.4 miliona, ko e hiki lahi eni mei ́he tupu $0.5 miliona ‘o e ta‘u kuo hili ́. Ko e tupu lelei taha eni ‘i he hisitolia ‘o e Pangikee ́ Pule pea ko e $14.2 miliona, ko e ‘inasi pēseti 70 ‘o e tupu ‘oku foaki ki he Pule’anga ‘a ‘Ene ‘Afio ́. Ko e ola mā‘ongo‘onga ko eni ‘oku ho‘ata ai ‘a e fakahoko fatongia pea mo e tataki lelei ki he ngaahi ma’u’anga pa’anga ‘a e Pangike, hikihiki ‘a e totongi tupu mei ́he pa’anga ‘inivesi ‘i muli ́, kake‘i e ngaahi koloa fakatupu pa‘anga ́ taimi loloa ́, pea mo e fakalelei ‘a e fa‘unga fakapa‘anga ́ na’e muimui’i ofi lolotonga e ta’u 2023.”
‘I he lolotonga ‘o e ta’u ́, na’e toe tokanga lahi 'a e Pangikē ki he holo mo e tokamalie hikihiki he totongi koloa ́, lahi fe’unga ma’u’anga pa‘anga ́, pea mo tatanaki ki he lahi ‘o e pa’anga talifaki muli ‘a e fonua ́ ke poupou ki he langa faka‘ekonōmika. Na’e ola lelei ‘a e ngaahi fatongia ‘o e Pangikē ki he maau ‘a e tafa’aki fakapa’anga, malu’i ‘a e mahu‘inga ‘o e pa‘anga Tonga ́, pea mo hono tokanga’i ‘a e pa’anga fakalotofonua moia ‘i muli ́. Na’e lava lelei eni neongo ‘a e ngaahi faingata’a fakamāmani lahi ‘o e hikihiki ‘i he totongi koloa ́ pea mo e pole lahi ki hono fakatau mai moe fakatau atu ‘o e ngaahi koloa ́.
Ko e taha ‘o e fatongia ‘o e Pangikee ́ ne faingata’a ke a’usia pea fiema’u vivili, ko hono holoki ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloa ́, ‘a ia ‘oku faingata’a’ia tatau ai mo e ngaahi pangikē pule ‘o e ngaahi fonua ‘i ‘Aositolo’esia. Kuo ‘asi mai ha ngaahi faka’ilonga he ngaahi ta’u kuo maliu atu ‘oku ‘ikai ke ngāue lelei ‘a e feliliuaki ki he hiki e totongi tupu ́ ki he noo pea mo e inivesi ke fakatautau’aki e tupu faka’ekonomika. ‘Oku fu’u fiema’u leva ke ‘ngaue vaofi e sekitoa ki he ma’u’anga pa’anga pea mo e fokotu’utu’u ngāue ‘a e Pule’anga ́ ki hono tauhi ke ma’ama’a e totongi mo e fakamole faka’aho ‘a e kakai ‘o e fonua ́. ‘O hangē koia ‘oku hoko ‘i he ngaahi fonua kehe ́, pea mo mahu’inga ki he fakalukufua, ‘oku faingata’a ange ki he Pangikē Pule ́ tokotaha pē ke ta’ota’ofi ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloa ́ mo e fakamole faka’aho ‘a e kakai. Ko ia ai ‘oku fiema’u mo e tokoni ‘a e ngaahi kupu kotoa ‘o e Pule’anga ke fengaue’aki fakataha pea moe Pangike Pule ke ngaue lelei ange ki he fakalukufua. Ko e fengāue’aki fakataha ko eni ́, ‘oku hoko ia ko e taha ‘o e ngaahi taumu’a ‘e tokanga kiai ‘a e Poate ́ he lolotonga ni ki he kaha’u vave mai.
‘I he sio atu ki he kaha’u taimi nounou ́, ‘oku hoko ‘a e 2023 ko e kamata’anga ia ‘o e Fokotu’utu’u Ngāue Ta’u Nima ‘a e Poate ́ ‘e kamata ‘aki ‘a hono toe vakai’i ‘a e Lao ‘o e Pangikee ́ ke faingofua ange ‘a hono faka’ai’ai ke toe lelei ange moe longomo’ui ‘a e tupu faka’ekonomika koe’uhi koe ngalingali matavaivai hange ko hono ‘ohake ‘i he Lipooti ‘a e Kautaha Pa’anga Fakavaha’a Pule’anga (IMF) he’enau vakai’I tau’ataina e ‘ekonomika ‘o Tonga he 2023. ‘Oku tui ‘a e Pangikee ́ ‘oku lahi pē faingamalie ke toe malohi mo vave ange tupu faka’ekonomika ‘a Tonga– ‘aia ‘oku totonu ketau faka’aonga’i kaa, ‘oku fiema’u ke ngāue vaofi mo sio loloa, ngaahi fokotu’utu’u ngaue lelei pea mo ngaue fakataha ́. Na‘e fakamālō‘ia ‘e Lord Sevele ‘o Vailahi ‘a e tau’ataaina ‘a e Pangikē Pule pea mo ‘ene fengāue‘aki fakataha pea mo e Potungāue Pa‘anga, ngaahi kupu ngaue ‘a e Pule‘anga ́, pangikē ‘e fā ‘i Tonga ́ni, ongo kautaha sino’i pa‘anga mālōlō, Kautaha Pa‘anga Fakavaha‘apule‘anga (IMF), pea mo e ngaahi fonua hoa ngāue fakalakalaka ́.
Faka’osi ́, na‘e fakamālō‘ia ‘e Lord Sevele ‘o Vailahi ‘a e tataki ne fakahoko ‘e he Kōvana Tatafu Moeaki mo ‘ene kau taki ngāue, pea mo e toenga ‘o e kau ngāue ‘o e Pangikē, kae ‘uma’a ‘a e kau kaunga Talekita ́ ki he’enau tokoni fakataukei mo e ngaahi poupou.
- National Reserve Bank of Tonga, 15 Sepitema 2023
