'Etita,
Fakamolemole mu'a kae 'ata ke u kau atu he lave ki he kaveinga mahu'inga taha fekau'aki pea mo hotau ki'i fonua. 'Oku malie 'aupito e felafoaki 'a e kau tangata he mala'e ni 'o fekau'aki mo 'enau ngaahi mahino fakatemokalati. Pea 'oku hanga 'e he fo'i ongo malie koia 'o fakapuna ai au ke u kau atu ho'o mou felingiaki, neongo he 'ikai ke faka'aonga'i ia 'e he 'etau kau Politiki Tonga.
Ko e anga 'eku taukei ia 'a'aku 'oku 'ikai ke totonu ke tau natu fakataha e mo'ui 'a e famili mo e mo'ui 'a e fonua (State) 'i he taimi 'oku tau talanoa ai he mala'e 'o e Poltikale. He ko e anga e pule'i e mo'ui 'a e famili 'oku fakanatula hono fokotu'utu'u 'ona fakalukufua. Taumaia 'e lava 'e he fanau 'o tongia e fatongia 'enau tamai fakalukufua, kapau ko e konga pe 'e tonu, ka 'oku 'ikai te u tui ki hono fai fakakonga ha me'a 'o hange ko e fatongia e tamai. Kaikehe 'oku 'iloa e fa'ahinga pule koia he mala'e 'o e politiki, ko e pule fakatulango, ka 'oku 'iloa he mo'ui fakafamili ko e pule fakapeteliake pe koe founga pule 'a e tamai ki hono tataki hono famili, he koe 'ulu pe taki e mo'ui fakapeteliake 'a e tangata. Pea koe palopalema e fa'ahinga founga pule koia he ngaahi 'aho ni, he 'oku fakatefito pe ia he fa'ahinga kakai 'oku nau Fatafata lalahi.
Kaikehe ko e anga koia e mo'ui 'a e fonua 'oku fiema'u e taki, pe ko e tokotaha (pe ni'ihi) 'oku faitu'utu'uni ke manakoa 'e he kakai 'o e fonua. He 'oku 'ikai ke fakanatula ia kete toe toka'i pe faka'apa'apa ta'e'uhinga ki ha taha tukukehe pe 'ete ongo matu'a, fakatatau ki he lao 'o natula, "Koia pe 'e kau malohi, koia pe 'e mo'ui" Ka 'oku tupu mei he'etau polepole 'oku tau 'i he kuonga 'oku sivilaise, pea 'oku 'ikai leva ke toe fiema'u e kakai fatafata lalahi ia, ka 'oku fiema'u e fa'ahinga kakai ia 'oku nau 'Ulu fuo lalahi. Ka 'oku 'ikai ke fiema'u foki ia he mo'ui fakapeteliake he 'oku 'ikai ke 'iai ha taha ia 'e ngofua ke toe talangata'a (taungutu) ki he tamai. Ka ko e 'efika e mo'ui fakatemokalati kuopau ke fakapapau'i e ngaahi tu'utu'uni kotoa (Konisitutone, Lao, etc) 'oku tonu pea toki ngofua ke ngaue'aki 'e he fonua.
Pea ko e me'apango he 'oku 'ikai ke 'i ai ha me'a ia ko e temokalati faka-'Amelika, faka-Tonga, pe faka-Pilitania, etc. He 'oku 'uhinga e temokalati ki he founga fakatupu melino fakaemamani lelei taha ia, 'oku ala lava ke ngaue'aki 'e ha fa'ahinga sosaieti pe. Pea 'oku anga pehe ni leva koe fakafo'ituitui kotoa pe he sosaieti, 'oku 'i ai e kulupu kuopau ke kau kiai. Pea koe kulupu kotoa pe he sosaieti 'oku 'iai 'enau ngaahi fiema'u takitaha. Pea koe founga leva ke nofo melino ai e sosaieti, ko hono faka'aonga'i pe 'a e ngaahi fiema'u fakakulupu, kae fakata'e'aonga'i e ngaahi fiem'u fakafo'ituitui. 'Oku 'omai leva 'e he ngaahi kulupu 'enau ngaahi fiema'u 'o sivi'i, pea li'aki leva e ngaahi fiema'u 'oku 'ikai ke nau tui tatau ai, kae hoko leva e ngaahi fiema'u 'oku nau tui tatau ai, 'o hoko ia ko 'enau Aleapau (Konisitutone pe Lao) ke nau muimui ki ai. Pea ko e 'uhinga ia na'e fokotu'u ai e fakamaau'anga ke fakatonutonu ai kapau 'e i ai ha taha pe kulupu te ne maumau'i 'enau aleapau. Ko hono kehekehe leva ia mei he mo'ui fakafamili he 'oku ngofua e taungutu ia he temokalati ka 'oku tapuha ia he mo'ui fakapeteliake.
Koia ai ko e temokalati 'e toki 'i ai 'okapau 'e 'i ai ha fakahaha loto ki hono fa'u e konisitutone mo e lao 'i he sosaieti koia, pea ka 'i ai ha sosaieti 'oku 'ikai lava ai ha fakahahaloto ki hono fa'u e konisitutone mo e lao, 'oku ou fakapapau'i atu 'oku 'ikai ha temokalati ia ai. Pea kanoni 'aki 'okapau 'oku 'i ai ha ni'ihi ia he sosaieti koia 'oku 'ikai lava ia 'o tautea'i 'okapau te nau maumau'i 'enau aleapau. Kaikehe kuopau ke fika katoa e naunau pe 'elemeniti e temokalati pea toki temokalati. He 'oku 'ikai ke 'iai ha me'a ia koe konga'i temokalati pe temokalati haafe.
Fakatauange pe 'e tokoni atu e ki'i lave ki hono paotoloaki e felafoaki ki ha tu'unga fakasivilaise ange.
Faka'apa'apa Atu
Manuvakai e Kolosi Saute
Sunia-Mafile'o Finaulahi
suniamafileolatu [at] hotmail [dot] com
