10 Pacific leaders speak out on climate change

Ko e ngaahi taki eni ia e ngaahi fonua he Pasifiki mo mamani kau ai mo Obama 'oku nau lea he kaveinga mahu'inga ko'eni ka 'oku ou vakai hifo 'oku 'ikai ke kau a Tonga ia he kau lea koeni. Where is Tonga? This is the final round of negotiation.

'Ilonga pe ha taki pe koha pule'anga 'i mamani 'oku nau poupou'i 'a e tokaateline 'a e temokalati (liberal' pea 'oku nau mu'omu'a hake ke to'o 'a e maikaa ke lea 'i he polokalama ko'enii 'climate change'. 'Oku lolotonga faingata'ia mo palopalema 'a Tonga 'i he Pule'anga faka-Temokalati 'oku nau fakalele 'a e fonuaa. Na'e toki lea mai 'emau palesiteni he TV tokua ko e telolisi ko e fakatupu 'ehe feliuliuaki 'a e 'ea 'climate change'. Kapau teu tui kiai pea 'oku totonu ke 'ave au 'o sivi 'I falemahaki pe 'oku ou kei poto koaa pe 'ikai, he 'oku ta'e'aonga 'eku lotuu mo 'eku akoo. 'Oku 'ikai ko e lea 'a e kau taki ma'olunga taha 'o mamanii, ko e tonu tahaa pe ia. Tau ngaue'aki 'etautolu hotau konisenisi mo'uii, ka tau 'ilo e totonuu.....SAIA.

Ko e lea malie 'a Obama he fakataha ko ena 'i Paris - Kapau 'oku 'ikai keke poupou'i e koe e climate change pea 'oku 'ikai keke fiti ko e keke hoko ko e taki ha fonua. Na'e toki fili fo'ou ni pe e palemia 'a Aositelelia - na'e fo'i a Tony Abott kae hoko hake a Malcolm Turnbull ko e fakakata'aki e cc. Ko kinautolu koia 'oku nau nofo 'i loto fonua 'i Amelika lahi, ma'oma'o mei tahi, pe te'eki ke a'usia ha afaa pe saikolone etc 'oku nau sai pe kinautolu ia. Pea koe 'uhinga ia 'oku nau tala ai 'ekinautolu ko e polokalama loi eni. Kaekehe, kakai tatau pe na'e fakaafe'i kinautolu ki Tuvalu mo Kiribati. Me'apango ia ne 'osi pe koia 'enau 'a'ahi koeni, ko kinautolu pe eni 'oku nau fund lahi taha e polokalama koeni. Ko e fuofua climate change na'e hoko 'i he tohitapu ko e tafea koia na'e fakahaofi ai 'ehe 'Otua (tapu ange moia) 'a e famili 'o Noa. Koia ai, ko e kau "climate change denial", 'oku totonu pe ke nau toe fakakaukau ange he ko e 'uhinga ia hono fakahoko e COP21 'i Paris ko 'ene fu'u mahu'inga a'e isiu koeni faka-mamahi lahi. 'Osi 'i ai mo e convention (UNFCCC, Kyoto Protocol) etc. Pea 'oku lahi pe mo e me'a ketau ako mei ai. Tuku e sivi ia 'i falemahaki mo e launoa. Ko e to'o pe course "climate change' kae tau fonua e folau ki ha taulanga 'oku uu.

Poupou atu BJ.

Ko e issue mahu'inga eni ia he 'oku affect lahi e ngaahi 'otu motu iiki e Pasiki. Me'apango si'i kau nofo muli koeni, kuo 'ikai ke nau 'iloi kuo liliu lahi e taimi mo e 'atakai 'o e ngaahi otu motu Pasifiki. Si'i 'eku tui kuo ne 'ilo'i pe a'u totonu ki he tu'unga 'o e faingata'a lahi e kakai 'i Tuvalu mo Kiribati. Na'u 'i Kiribati he 1998 nai, taha eni ha fonua faka'ofo'ofa 'aupito pea nau toe fou atu ai 'i Sepitema 'o ta'u ni nofo ai he uike 2. Ko e liliu lahi eni ia mei he 1998, ko e 'api na'u nofo ai he 1998 kuo holo ia he kuo matatahi pe konga'api ia pea kuo si'i migrate e ki'i famili ia ki NZ.

Ko e feliliuaki e 'ea ko e me'a ia kuo hoko pea kapau leva 'oku 'ikai kete tui ki he Climate Change pea 'omai ai a ha ki'i $2US hena na'a lava ai ha fo'i ma ha taha. Kuou sio 'oku ki'i lahilahi ange laulau ki he loi e Climate Change 'ikai mai ha ngaahi tokoni ki he feliuliu aki e 'ea, cyclone recovery, coastal erosion etc.

Ko e EU, WB, JICA mo e ngaahi tokoni lalahi kuo nau ala mai. Te'eki ai ke u sio ki ha ki'i USAid 'oku si'i afe mai homau kolo. Pea kapau 'oku 'ikai lava mai ha tokoni pea tuku noa'i a kinautolu kuo nau sii fononga atu ke fight e future e kakai 'o e fonua. Ko kinautolu pe eni oku nau feinga holo he ngaahi Climate Change meetings 'oku nau lava tokoni si'i kakai masiva 'a Tonga pea mo e ngaahi otu motu Pasifiki.

Ki'i lahilahi e fakahela he niihi koeni lau e loi mo e loi kae 'ikai lava fai ha tokoni. Neongo e si'i vaivai e tokoni 'a kimautolu 'i Tonga ni ka 'oku mau feinga holo pe ha ki'i la'i kapa ke malu au e nofo mei he ngaahi afa, sai moutolu mou nofo malu i 'Amelika na.

'Ofa atu
Pila

'Oku 'ikai 'uhinga e uini 'a Turnbull ko e fakamo'oni ia 'oku mo'oni e 'climate change'. Na'e uini 'a Hitler 'i Siamane 'o pehee 'ehe kakai ko e mo'oni taha pe ia, fakaiku ki he fakamamahi lahi, faka'auha lahi 'a mamani. Ko e tu'u koee 'a 'Amelika ni pea mo mamani he taimi ni ko e mo'oni 'oku uesia 'a e feitu'u kotoape 'ehe fetongitongi 'a e 'ea 'climate change' meihe taimi ki he taimi, ka 'oku 'ikai temau tui ko e fakatupu 'ehe tangata 'a e me'a koia. 'Oku mau tui ke tokoni'i fakapa'anga 'a e feitu'u kotoape 'i mamani 'oku uesia 'ehe ngaahi fakatu'utamaki fakaenatula, ka 'oku 'ikai te mau tui ko e kau telolisi 'oku fakatupu 'ehe 'climate change' hange ko e lea 'emau palesiteni (it makes no sense). Mahalo ko e fakatu'utamaki fakaenatula lahi taha ia 'i mamani 'a e lomaki he taimi 'o Noa. Pea na'e mei tonu 'ene lahii kapau na'e lahi hono ngaue'aki e loloo he taimi koia ke 'uli e 'ea. Kuo tau 'ilo kotoape na'e te'eki ke 'ilo e lolo ia he taimi koia ke lahi hono ngaue'aki ke 'uli ai e 'ea ke to ai ha fu'u lomaki lahi faka'ulia pehee.Tau fehu'i leva, kohai ia na'ane ngaohi e fu'u lomaki faka'auha faka'ulia pehee lolotonga koia 'oku ma'a ekiaki pe 'ea 'ikai ha me'i 'uli e taha?. 'Oku poupou'i lahi 'e Lusia mo Siaina 'a e 'climate change' 'aki 'a e fo'i 'uhinga pe taha. Ke 'akahi ki tu'a 'a e kau 'captalists' kae kominiusi kotoa 'a mamani.....SAIA