'Etita,
Fakatulou atu ki he Hau ‘o e 'Otu Tonga, Hou’eiki, Pule‘anga mo e Tonga kotoa kae ‘ataa ke fai ha fakatalanoa.
Kau fakatalanoa mu’a ki he uho ‘o e palopalema ‘oku tau fehangahangai moia ‘i he lolotonga,pea ‘oku ‘i ai ‘eku tui te tau hokohoko atu ki he kaha’u pea toe kovi ange.
Ko e ‘uhinga tefito e palopalema ‘a ‘e tau talanoa Temokalati ‘oku pehe ni. Ko e talanoa Temokalati ‘oku ‘i ai hono konga lalahi e ua. ‘Uluaki, ko e Temokalati ‘iate ia pe ko e ‘Aitolosia faka-politikale, pea ko hono ketoketo’I fakakaukau ‘oku talanga’I ia he fungavaka ma’olunga taha ‘o e ‘Ilo ‘iha Sosaieti. Ua, ko e Temokalati he malumalu ‘o ha Fa’unga Pule ‘oku ngaue’aki ki ai. Fakatata, ‘I hono fotunga faka'aitolosia ‘oku fakava’e ‘aki e fakakaukau hange ko e pule ‘a e kakai, pule ‘a e tokolahi ‘o maliu mai he kuonga kimui ni ko e pule ‘a e Lao. Ko e konga ki hono ngaue’aki ki he talanga Temokalati 'i he ‘ malumalu ‘o e ngaahi Fa’unga pule lalahi, ko e Pule Faka-Lepapilika, Kominiusi, Sosiolisimi mo e Pule Faka-Tu’i. Katoa kinautolu ‘oku nau kehekehe ‘I he Fa’unga mo e Founga. Ko e konga leva eni ‘oku va’inga ai e kau ngaue faka-politikale ‘o e fonua takitaha. ‘I he ‘uhinga koia ‘oku ‘ikai ha Fa’unga Pule ia ko e Temokalati, ko e Fa’ungapule ‘oku Faka-Temokalati. 'O ‘uhinga ia ko e Fa’unga ngaue’aki ‘a e ngaahi 'elemeniti ‘oku talanoa’I ‘e he ‘Aitolosia Temokalati. Pea ko e fungavaka eni ‘oku veipa ai e ngaahi Fa’unga Pule kuou lave kiai. Ko Siaina ‘oku pule Faka-Kominiusi ka ‘I hono Fa’unga ‘oku ‘i ai e pule fakakolo, pule fakavahe, pule’anga Fale Alea mo e Komiti Pule. Kotoa e ngaahi levolo ko ena ‘oku ‘i he fiema’u ia ‘a e ‘aitolosia faka-temokalati. Ko e me’a tatau ‘oku hoko he pule faka-lepapilika.
Ko e palopalema tefito leva ‘o e talanoa faka-politikake ‘i Tonga 'i he ‘aho ni ‘oku fakalea mahino he Talanoa-‘Uhinga ko e Ketoketo’I Fehalaaki. ‘O ‘uhinga ia ‘o pehe ni, ko e talanoa temokalati he malumalu ‘o e pule faka-lepapilika ‘oku natula kehe ‘aupito ia moha talanoa Temokalati ‘I ha toe Fa’unga. He ‘ikai talanoa Temokalati ‘I he malumalu ‘o e Fa’unga Pule Faka-Lepipilika pea ‘e tonu e ola ia ki he Fa’unga Pule Fakatu’I pe Kominiusi. Pea ko e tefito’I fehalaaki eni na’e hoko ki he’etau talanoa faka-politikale talu mei kamata’anga ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. Ko hono talanoa'i ‘e he kau va’inga faka-politikale ‘oku ‘ikai ko e levolo ia mo e kakai ‘oku nau talanoa’I e ‘Aitolosia he ‘e iku ma’u pe ia ‘o holofa ki he fiema’u fakafo’ituitui ‘a ha taha. Ko hono ngaue’aki ‘e ha fa’unga ha ‘elemeniti faka-temokalati kuopau ke sivisivi’I fakalelei pe ‘oku fenapasi ‘a e ‘elemeniti mo e Fa’unga ‘o e fonua mo e founga.
Koeha leva hano vete e fakapona fakapolitikale ko eni? Kau ki’I huluhulu atu ha hala ki he kaha’u. Ko e ‘etau palopalema lahi taha he ‘aho ni, ko e ‘ilo lelei ‘a e tonounou ‘o e liliu 2010, pea ‘ikai ke loto lahi e Fale Alea ke Fakatonutonu kae tanumaki ‘aki e fehalaaki. ‘Ilo ‘oku fehalaaki e Founga Fili (faulty voting system), ‘ikai fakatonutonu. ‘Ilo ‘oku fehalaaki e Fakavahe iiki (creation of constituencies for political reasons such as pseudo party system, not for development infrastructure), 'ikai fakatonutonu. ‘Ilo ‘oku ‘oku hala e tufa pa’anga fakavahe (immoral distribution of funds to parliamentarians), ‘ikai fakatonutonu. ‘Ilo ‘oku ‘ikai potupotu tatau hono fakafofonga’I e ngaahi vahe fonua (unequal representation), ‘Ikai fakatonutonu. ‘Ilo ‘oku fu’u tokolahi e Fale Alea kihe ivi fakapa’anga e fonua (a parliament unaligned with the economic capabilities of the country), ‘ikai fakatonotonu. Koe pule’anga eni ‘e 4 meihe 2010 ‘oku te’eki ‘i ai ha Pule’anga/Fale Alea ‘e toe fie ala kiha momo’I fakatonutonu e taha. Fai mo fakapaaki e hangatamaki fakapolitikale ke ‘au ki tu’a hono feliha’a pea toki faka’amu kiha fiemalie ‘a e fonua.
Ko e feliha’a Fakapolitikale ena ‘oku melemo ai e fonua. Pea ‘oku toe fu’u faka’ofa ange ‘a e fa’u lao ke nofo mo fakangalilelei he kinoha’a ko eni. Ko hono nunu’a ‘oku ha mata’a’a mai he ‘aho ni. Talu mei 2010 e kapekape, mo e anga fulikivanu hotau fa’ahinga he ngaluope fakasosiale, fakasiosiokehe pe kau fa’u lao, ‘ova he ta’u e hongofulutupu. Ta’efa’alau e talisone,”pole’I e ‘ulu ‘o Tupou V”, “’oua temou fakaongoongo kihe Tu’I”, “kuo taimi ke tu’u tafa’aki e Tu’I” mo ha fua, fakasiosiokehe e Lao. Neongo ‘oku tau hahaka he ‘aho ni ke fa’u lao ki he fulikivanu ko eni, ko e nunu’a eni ia e palopalema ‘oku loloto ange, he ka fai ha sio fakalelei kiai, ko e kinoha’a e founga ngaue pea kuo toe uesia e kakai mo e fa’unga he ‘aho ni. ‘Ikai ke fakatonutonu he’ene kei si’i. Ko e me’a ongo lelei taha ki he fanongo he ‘aho ni “ko e fakaongo kihe le’o mo e fiema’u ‘a e kakai” ka ko e taha eni ha kaveinga fakatu’utamaki ki ha pule’anga ha fonua. He ‘oku kehe ia mo e kaveinga ko e pule’anga ke ngaue’I ki he “lelei fakalukufua ‘a e fonua” pea he ‘ikai tautau ma’u pe ongo kaveinga koeni. Pea ko hono feto’oaki e kaveinga koeni ko e tefito’I ‘uhinga e hee mo e taumu’avalea ‘a e pule’anga kotoa ‘o Tonga ‘I he kaha’u mo e lolotonga.
Ka ‘ikai ke foki hotau Fale Alea ‘o fakatonutonu e Liliu noa’ia mo e ta’e’ilo ‘o e 2010. Pea toe kamata e talanoa Temokalati he malumalu ‘o e Pule’anga Faka-Tu‘i ‘e hoko pe e fakalelei fakapolitikale ia ko e muna ki he fonua. Pea ‘oua na’a tau ‘amanaki ‘e lava ‘o fakalele’I ha kihi’I me’a he ngaue kuo fakatoka ‘e Tupou I. Ko e talanoa ki he kakai/masiva mo e ha fua pea nau tulimui kia kinautolu kuo nau ‘osi papitaiso he vai ‘o e Kapitalisi ko e koto launoa. Ko e Temokalati, ko e ‘oatu e Tau’ataina keke kumi aki ho’o totonu he funga ‘o e Lao ‘oku ‘ikai ko e tufa totonu keke fa’iteliha he Lao mo e Tu’utu’uni Ngaue ‘a e fonua.
‘I he loto Faka‘apa‘apa mo‘oni,
'Inoke Fotu Hu'akau, ‘Univesiti Lo‘au
