'Etita,
Ko e tumutumu ‘e tau ngaue he kuonga lolotonga na’e hoko ‘i he taimi na’e kei maaimoa fatongia ai ‘a Tungi (Minisita mo e Palemia), ki he ako pea mo e langa Fakalakalaka Faka-‘ekonomika ‘o a’u ki he’ene hoko ki he taloni, kuonga ‘o Tupou IV. Ko e langa ‘eni he funga ‘o e ngoue (tefito he siaine) mo e ngaohi ‘o e fo’iniu. Ko e kuonga ‘eni na’e hiki ai mei he fua mataka ki he ngaohi ‘o e Niu Kilisi (Branded Blue Palm). ‘O langa ai ‘a Havelu ko e ‘uluaki feitu’u ngaue ngaohi koloa (factory) ‘a Tonga ni.
Na’e fakalahi ‘a e ngaue ‘i Havelu ‘o kau atu kiai mo e Langa (Construction), Palama (Plumbing) mo e Va’a Faka’enisinia (Mechinical) pea a’u he konga kimui ki he Tatau Lolo Niu. Na’e fokotu’u mo e Kautaha Vaka (Tonga Shipping) he 1950-tupu ki he 1970-tupu. Pea pehe foki ki he langa ‘o e Toutai. Na’e lava pe ke fakatataua ‘a e Ngaue’anga Havelu ki ha toe ngaue’anga ‘i muli ‘o tatau pe Aositelelia mo Nu’u Sila ‘o e ‘aho koia. Pea ko e talu ‘a e to ‘olunga ‘a Tonga mei he ngaohi mataka he 1950-tupu ‘o faai mai ki hono langa’i ‘e Tungi pea pehe kia Tupou IV. He ne a’u ki he 1950-tupu kuo lau ‘a Tonga ‘e he Alamaneki 1959 (ka tonu ‘eku manatu) ko e fonua tu’umalie taha ia ‘o e Pasifiki.
‘I he faka’osi’osi ‘o e kuonga ‘o e Palemia ‘a Tungi ‘o a’u kia Tupou IV, mo e hoko ‘a e Tu’ipelehake ki he lakanga Palemia kuo tu’uta mai ‘a e to’utangaata Tonga kuo ako’i mei muli ‘o tautefito ki Nu’u Sila, Aositelelia mo Pilitania. Pea ko e tokolahi ‘o kinautolu na’e fai ‘a e falala kiai ki he fungavaka hono koko ‘o e Langa Fakalakalaka hotau fonua. Lolotonga koia he mala’e ‘o e ‘ekonomika ‘oku fai ‘a e faka’utumauku he fakakaukau ko e fakalakalaka faka’ekonomika, ‘e toe sai ange ‘okapau ‘e tuku atu mei he Pule’anga ki he Sekitoa Taautaha (Privatisation). Pea ko e tefito’I fakakaukau faka’ekonomika eni na’e foki mai mo ‘etau kau ako ‘o e mala’e koia ‘o fakahoko he meimei tapa kotoa ‘etau langa fakalakalaka. Pea neongo ‘a e ‘auha ‘a e ngaahi ngaue lalahi na’a nau lava ‘o fa’u, ‘oku tau kei fangatua pe mo e tokateline faka’ekonomika ko ‘eni ‘o a’u mai ki he ‘ahoni.
Ka na’e mahino mei faka’osi’osi ‘o e 1970-tupu ‘o a’u mai ki he 1990-tupu lahi ‘a e faingata’a’ia ‘a kinautolu na’e faifatongia ke pukepuke ‘a e ngaahi polokalama Fakalakalaka hotau fonua ki he tu’unga kuo tau lele matangi mai ai. ‘I he taimi tatau kuo hu mai mo e fakakaukau fakapolitikale ‘o e Temokalati. Pea na’e kamata heni ‘a e ‘ikai sio pe ki he faka’ekonomika kae tanaki mai kiai mo e tukkunga fakapolitikale ‘o e fonua, hono fa’unga pule pehe foki ki he founga pule mo e fakahoko ngaue ‘a e pule’anga mo e kau ma’umafai ‘o a’u ki he Tu’i. Taimi ko ‘eni, kuo hu mai ‘a Tupouto’a, ko e ‘ea ki he Taloni ‘o fatongia ko e Minisita ki Muli.
Na’e mavahe ‘a e Pilinisi Tupouto’a mei he lakanga Minisita ki Muli ki he sekitoa taautaha ‘oku kei fononga pe ‘a e kuonga ‘o Tupou IV. Na’e hoko mai ki he taimi ‘o Tupou V mo e Palemia ‘a Pilinisi ‘Ulukalala Lavaka Ata, kuo ‘ikai te tau toe lava ‘o tauhi ‘a e tu’unga ‘o ‘e tau Langa Fakalakalaka na’a ne fataki mai ‘a e fonua mei he 1950-tupu ki he 1970-tupu. Na’e mahino leva heni ‘oku fiema’u ha kaveinga fo’ou ki he’etau langa Fakalakalaka. Na’a tau fakakaveinga fo’ou ‘etau ngaue ‘aki ‘a e ngaahi ngaue na’a tau fa’a lave pe kiai ‘i mu’a ka e ‘ikai he lahi ‘e ma’u ai ha mo’ui ‘a e fonua mo tokoni ki he langa fakalakalaka. Ko e ngaahi ‘elia ko‘eni ko e ma’u’angaivi misini ‘uhila (Shoreline) (renewable energy), folau vakapuna (Royal Tonga), mo e fetu’utaki (Telecommunication TTC mo e Tonfon) he hake mai ‘a e tekinolosia fo’ou (broadband mo e fibre-optic).
Ko e ngaahi poloseki langa ‘i hono liukava’i koia ‘o ‘etau kaveinga mo e taumu’a langa fakalakalaka na’e fatu ki ha halafononga fo’ou ‘i he faka’osi’osi ‘o e 1990-tupu ki he 2000-tupu ‘o a’u mai ki he ‘ahoni, senitulu 21. Ko e taimi faingata’a taha ‘eni ki he langa faka’ekonomika he ko e taimi eni na’e fefeka taha ai ‘a e teke ki he liliu fakapolitikale ki he fa’unga mo e founga pule ‘o e fonua. Na’e lavea heni ‘a e ngaahi polokalama lalahi kuou lave kiai, he ko e me’a kotoa pe ‘e ala kiai ‘a e pule’anga na’e fakapolitikale’i hono faka’ata lahi ki he kakai. Pea na’e iku ‘o faka’auha ‘a e ngaahi ngaue ni ‘aki ‘a e ‘uhinga fakapolitikale ata’ataa. Pea ko e kakai tatau pe, ‘oku tau fakatetu’a kiai ke fakaake faka’ekonomika hotau fonua. Pea ko e lesoni leva, ‘okapau he ‘ikai lava ‘o ma’u ha ma’uma’uluta fakapolitikale ki ha fonua ko e koto kula noa ha langa fakalakalaka faka’ekonomika. Ko ‘ene nonga pe, pea toki fakava’e ‘aki leva hotau ‘atamai lelei ‘a e ngaahi ngaue ‘oku tu’u kaukaua hono fa’unga mo tataki mahino hono ‘alunga ‘aki ‘a e kaveinga pau ko e kaha’u ‘o e fonua fakalukufua.
Koeha ‘a e me’a ‘oku hoko he ‘aho ni? Ko e mapukepuke fakakulupu he takitaha kumi ‘enau totonu ki hono vavae ‘a e mo’ui ‘a e fonua. Talamai a pe ‘e toe ‘osi ha holi ‘oku faka’esia ‘aki ha totonu kuo fa’u fakalao ke fakatonuhia’i ‘aki ‘a e holi koia. ‘O hange koia ko e ngaahi kautaha (association) kuo fokotu’u ‘o fai holo ‘aki ‘a e ta’alo. Ko e palopalema fakatu’utamaki taha ‘o e me’a ko e mafai he ‘oku mu’aki ‘a e kui fakamolale hono tefito, ‘o akafia ai ‘a e fakasosiale, ki ha taha na’e ‘ikai mateuteu lelei ki hono ngaue’aki. Mo’oni e lau, “ko e toe to e ki lalo ‘e taha”.
‘Etita, ‘oku ‘ikai teu lave ki ha tonounou he te tau iku ‘o fetuhuaki. Ko e manatu pe mei he sio mata ki he ‘alunga na’ate tupu hake ai hotau fonua mo e tukunga kuo tau a’u kiai he ‘ahoni. Ake ‘a e ‘ofa ki he to’utangata na’e kauala he ngaahi kuonga kuou lave kiai, faingata’a ke lau hingoa. Kinautolu na’a nau taki mei he ngoue, toutai mo e fai tu’utu’uni. ‘E ‘ikai faingata’a ka tau toe sio’i fakalelei ‘a e halafononga ‘etau ngaue ke ‘ilo ‘a e ‘uhinga mo e potu la’aa na’e hoko ai ‘a e to lalo. Mo hono fakatoka ‘a e kuonga ‘o e ‘auha ka’anga he masiva ‘ilo, he funga ‘o e lau hotau poto.
Faka’apa’apa atu,
‘Inoke Fotu Hu’akau
