‘Etita,
Kataki he’eku to e fakahoha’asi koe pea pehe kiate kimoutolu kotoa pe ‘oku mou kau mai he ki’i palupalu ‘a e ongo vaivai, kae tuku pe mu’a ke u toe hu atu neongo ne u ‘osi tatau atu kuo fai e fe’unga. Kuo u tui pe kuo mahalo kovi ‘a Kava ia ‘e toe fai ha o ‘o kumi to’ua pea makatu’unga ai ‘ene toe ui mai ke toe ta’utu ma’u ke fakamaha’i e kumete. Kaikehe, tuku pe mu’a ke u fokoutua atu pe he kaumatapa he ‘oku toe si’i pea maha e, kehe ke ‘oatu ‘a e a’usia na’e ‘i ai e tu’unga matu’a mo e finematu’a ‘oku fakapatonu kiai e talanga.
Te’eki ke u tali atu ‘a e ongo fehu’i mahu’inga na’a ke fakahoko mai Sione, ‘oku ou faka’amu pe ke u fakaha atu ‘oku ‘ikai mo’oni e taukave ‘a e Pule’anga felave’i mo e polokalama fakalelei vahenga ‘a e Pule’anga 2005. ‘A ia ko e pehe ko e ......
palani ke hiki fakapotungaue hili hano fakapapau’i ‘o ha patiseti ki he hiki ‘a e potungaue takitaha pea na’e kamata mei he hiki vahenga ‘a e Hou’eiki Minisita...
... ‘o hange koia ne fai ki ai e lave kimu’a. Kapau ko e fakamatala ia mo e taukave ‘oku ma’u mei he Pule’anga pea ‘oku ou fakaha heni ‘a ‘eku fakahalaki ‘a e lau koia ‘aki ‘a e ‘uhinga ko eni. Na’e ‘ikai ke ‘omi ki tu’a (transparent) ‘a e fakamatala ia koia ki he ngaahi Potungaue takitaha ‘i he taimi na’e tukuange mai ai ‘a e polokalama fakalelei tu’unga mo e vahenga ki he ngaahi potungaue ‘i he ‘aho 11 ‘o Sune 2005 (tufa ki he kau ‘ulu’i potungaue he ‘aho 8 ‘o Sune 2005 pea fakahoko ki he toenga e kau ngaue he ‘aho 11 ‘o Sune 2005). Ko e ki’i vaha’a taimi eni ne tufa mai ai e fakmatala e peseti ‘oku hiki ‘aki e ngaahi lakanga takitaha, pea ko e tokolahi taha he kaungaue fakapule’anga ko si’enau toki lave’i pe he ‘aho koia ‘a e angafai ‘o e polokalama ni. Ko e me’a fakaoli he ‘osi fakaha pe ‘e he kau ‘ulu’i potungaue ni’ihi ki he fakataha na’e tufa ai e pepa ni ‘e hoko e longoa’a lahi ka na’e vivili pe e komiti na’a nau fakahoko e ngaue ni ke tufa pe.
Kaikehe, tuku mu’a ke u ‘oatu ‘a e fakamatala totonu na’e ‘omi ‘aki e polokalama fakalelei tu’unga mo e vahenga ko eni. Ko e polokalama ni na’e palani ke konga tolu (Three Phases) pea ke fakahoko ia he taimi kehekehe ‘e 3 pea ne te’eki ke fu’u mahino papau ‘a e taimi ke fakahoko ai (implement) ‘a e konga 2 mo e 3.
Ko e konga ‘uluaki eni ko hono fakanofonofo ‘o e vahenga totonu ki he tu’unga takitaha makatu’unga he fakamatala’i ‘o e fatongia ‘o e tu’unga takitaha (job descriptions). ‘A ia ko e lahi ange e fatongia ‘o e lakanga takitaha ko e lahi ange ia e seniti ‘e ‘ai ki ai. [‘I he konga ko eni na’e to’o ‘a e tangata ia he lakanga (post holder) pea mo ‘ene tu’unga fakaako (qualifications) pea mo e ta’u ngaue (years of service) ‘ikai kau he fakakaukau’i (assessment) ‘o e vahenga he konga ko eni].
Ko e konga ua ko hono fakalelei’i ia ‘o e ngaahi mamahi (grievances) makatu’unga ha ngaahi fetokehekehe ‘aki he fakamatala fatongia ne ‘uluaki ‘ave ‘o fai mei ai hono fakamaaka ‘o e lakanga (assessment). Koe’uhi pe ne ‘i ai ha ni’ihi na’e ‘i muli pe lolotonga malolo ‘eve’eva mei he ngaue mo e ngaahi ‘uhinga pehe ke ‘oange ha faingamalie ke nau toe vakai ki he fakamatala ngaue honau ngaahi tu’unga. Ko e konga eni ne fakaoli he ne hange ia hano toe fekau e kau ngaue ke nau takitaha hiki mai ‘ene ngaue ki he lahitaha pea ‘oku te manavasi’i na’a ‘ikai ha taimi mohe ia ‘o ha taha hono feinga’i ke lahi e ngaue he ko e lahi ai pe ia ‘a e peseti ‘e fai ‘aki e hiki.
Ko e konga hono tolu, ko hono fakakau atu ia ‘o e ngaahi naunau (quality) ‘o e tokotaha koia ‘oku ne pukepuke ‘a e lakanga ngaue ki hono fika’i ‘o e vahenga.
‘Oku ‘ikai ke u faka’ikai’i ‘a e polokalama fakalelei ni he ko e ‘alunga fakamamani lahi ia, ka ‘oku ki’i ‘asi fakaoli ia hono fakahoko ‘i Tonga ni pea he ‘ikai ke u toe lave kiai he ‘oku ‘osi mahino pe ia. Ko e pehe koia ‘e makatu’unga e hiki mei he toki ma’u ha pa’anga ki he potungaue takitaha ‘oku ‘ikai mo’oni ia, he ne ‘osi vahe’i mai pe ‘a e $7.1 miliona (2005/06) ke fakahoko ‘aki e ngaue ko eni ne u ‘osi lave kiai he tohi kimu’a. Ko e ngaahi fakalelei koia ‘o e konga ua mo e konga tolu na’e fakataumu’a hono teu fakapa’anga mei hano to e fakahaofi mai ha pa’anga mei he ngaahi potungaue takitaha (internal ministerial savings) ‘i he founga ko eni. (1). Ko hono ta’ofi ‘oua toe fakahu mai ha kakai fo’ou ki he ngaue’anga (new recruitment) ke fakafonu e ngaahi lakanga ‘oku ‘ataa (freeze all vacant posts), tukukehe pe kau foki mei he ako (return scholars) (2). Ke ‘oange ha vahenga malolo ma’ae kau ngaue kuo matu’otu’a ka nau malolo a ki ‘api, pea ke toki hokohoko atu ai hono fokotu’utu’u lelei (right size) e ngaahi potungaue. (3). Ke toe lelei ange founga tanaki pa’anga ‘a e ngaahi potungaue. Ko e founga fakahaofi pa’anga ia na’e fiema’u pea ke ‘ave kotoa pe ia ki he pa’anga fakakatoa ‘a e Pule’anga (general revenue) pea toki fakahoko mei ai hono vahevahe ki he’ene ngaahi ngaue ‘o kau ai e fakalelei vahenga.
Ko e pehe koia ko e palani pe ia ke ‘uluaki hiki e kau Minisita pea toki vakai atu e kau ngaue ‘o ‘alu fakapotungaue ‘oku ongo fakaoli ia. ‘Ikai toe kehekehe ia mo ha’a tau ki’i haka pea ‘uluaki kai pe tangata’eiki ia pea ka toki ai ha toe pea toki lave ai e toenga e famili. Ka ko e lea ‘oku fa’a to mei he fa’ee, ...KO E ‘AI AI HO’O ‘ULUAKI KAI MO E FALUKU LAHI... Malie e!!. ‘Oku mahu’inga foki ke ‘ilo ‘e he kakai Tonga ‘oku lau he peesi ni ko e tokotaha pe he hou’eiki minisita ne ‘ikai ke loto ke kau he hiki vahenga ‘a e kau minisita, ‘a ia ‘oku ou tui na’e faingamalie fakaseniti pe ia, pe na’a ne ‘osi ‘amanaki (anticipate) pe ia ki ha fa’ahinga me’a pehe ni ‘e hoko.
Sione, ‘omai mu’a ha’a tau ki’i fakamokomoko ka tau toki hoko atu he kuo ngali loloa e malanga ka ‘oku mahu’inga pe ke ta mai e fihi ka tau fesiofaki he kaveinga ni. (Tau ki’i Inu Fonu Ai he fu’u ‘otu malie koia). Kaikehe tuku ke u tali atu ai leva ‘a e fifili.
Ko e ‘Esitimeti ‘a e Pule’anga ‘oku ua ‘a e anga hono tokanga’i. ‘Uluaki ko e ‘Esitimeti ki he Ngaahi Ngaue mo e Fatongia ‘o e Pule’anga (Recurrent Estimate) ‘a ia ‘oku fakapa’anga ia mei he ngaahi tukuhau mo e ngaahi tafenga pa’anga ki he ngaahi ngaue ‘a e pule’anga. Ko hono ua ko e ‘Esitimeti ki he Ngaahi Ngaue Fakalakalaka (Development Estimate) koia ia ‘oku fa’o ki ai e ngaahi pa’anga tokoni fakapatonu (direct grant) mei he ngaahi fonua muli mo e ngaahi kautaha tokoni ki ha ngaahi ngaue fakalakalaka ‘a e fonua mo ha ngaahi project pea ‘oku ‘ikai nusi fakataha ia mo e pa’anga ngaue angamaheni a’e pule’anga. Ko e ngaue kotoa ko eni ki he hiki vahenga na’e fai ia mei he ngaahi polokalama ‘o e Recurrent Estimate. Na’e matu’aki fakapapau’i ‘aupito pe ‘e he matu’a mo e finematu’a ne ngaue kihe ‘Esitimeti ‘a e ngaahi polokalama ke fakahoko mei ai hono vavae ‘o e seniti na’e fiema’u (reallocation). Pea na’e ‘ikai ha uesia ‘o ha polokalama ngaue na’e ‘i ai hano pa’anga ko ha tokoni (grant) pe no (loan) ‘i he hiki vahenga ko eni. Ko e taha foki ia e me’a ke mahino ‘e matu’aki si’i ‘auptio ‘a e faingamalie ke tali pe ko e matu’aki ‘ikai tali ‘e ha kautaha tokoni pe ha fonua muli ke fai ha kole no ki ha hiki vahenga. ‘I he’eku ma’u vaivai, ‘oku ‘ikai kau e hiki vahenga (wage bill) ia he ‘asenita mahu’inga (priority) ‘a e ngaahi kautaha tokoni mo e ngaahi fonua muli pe ngaahi pangike muli ‘oku fengaue’aki mo Tonga. Ko hono fakamo’oni ‘o e ‘ikai kau ha pa’anga no pe tokoni he ngaue na’e fakahoko ki he kole hiki vahenga ‘oku ‘oatu ia he tali ho’o fehu’i hono ua.
‘Ikai, na’e ‘ikai ngaue’aki ‘e he matu’a mo e finematu’a na’a nau fakahoko ‘a e ngaue ha fakafuofua hala mo fu’u lahi koe’uhi ke pukepuke ‘aki e kau tukungaue. (Ko hono fakalea ke mahino na’e ‘ikai ke ngaue’aki ha fika hala ke takihala’i pe fakakuihi ‘aki e kau tukungaue ka nau tu’uma’u ‘oua e siva ‘enau ‘amanaki pea telia na’a holomui ai ha ni’ihi). Ka ko e ngaahi fika kotoa pe ne ‘osi fakapapau’i ‘e malava ‘e he ivi fakapa’anga lolotonga ‘o fuesia (financial capabilities) kae fou he founga koia na’a ku ‘osi lave ki ai he tohi kuo ‘osi. Ko hono fakamo’oni eni. ‘I he uike ua ‘o ‘Akosi 2005, lolotonga hono toutou talanga’i e fika ‘a e kau tukungaue ($22 ... 24 miliona) mo e fika ‘a e Pule’anga ($33 ... 35 miliona) ne kole ai mei he Hou’eiki Falealea ‘o taki mai ‘e he Tama Tu’ipelehake (Hufanga he Fakatapu) ke fai ha fakataha ‘a e ongo fa’ahi kae me’a ki ai e Hou’eiki Falealea pe koefe koaa e fika ‘oku tonu he ‘oku fihi (confused) e hou’eiki memipa he ongo fika ni ‘e 2. Ko ia ne fakahoko e fakataha he taimi 3:00pm ki he loki fakataha’anga e potungaue ngaue (MOW) pea ne taki mai he timi ‘a e pule’anga ‘a e Sekelitali Pa’anga kae taki atu he Timi fika 10 ‘a e kau tukungaue ‘a e Tokoni Sekelitali Pa’anga ‘a e pule’anga pea ko e talekita ia he tafa’aki fakakomipiuta ‘a e pule’anga ‘oku ne tokanga’i e lekooti (data base) e pa’anga humai mo huatu ‘a e pule’anga. Kaikehe ne me’a ai e hou’eiki Falealea kae fakaha fika e ongo fa’ahi. Ko hono ola ne fakafiemalie kotoa pe ngaahi fika ne ‘oatu ‘e he Timi Fika 10 ‘o fakatatau ki he lahi mo e feitu’u ke ha’u mei ai ‘i he loto lepa pe ‘a e Pule’anga. Pea na’e tali lelei pe ia ‘ehe fa’ahi ‘a e Pule’anga, ka na’e to e tokanga ‘a e timi ‘a e Pule’anga ki he pau ke hiki kotoa e vahenga ‘o e kakai kotoa pe ‘oku ha honau hingoa he pepa vahe (payroll) ‘a e Pule’anga ‘o hange koia na’a ku lave kiai ‘i he tohi kimu’a. Koia ia e fika ne tupu ai e to kehekehe pea ha ngali fu’u lahi ‘a e pa’anga ‘e fiema’u ke fai ‘aki e hiki vahenga. Ne makatu’unga mei heni e ‘ikai toe liliu e loto e hou’eiki Falealea tokolahi mei he kaveinga na’e tu’uaki ‘ehe kau tukungaue.
He ‘ikai ke u fakaanga’i ha fifili ‘a ha taha ki he tau’aki tangata ‘a e ongo fa’ahi kae kavahia e fonua, ka ‘oku ou faka’amu pe ke mea’i ‘e he kakai e fonua na’e lahi pe ngaahi matapa (avenues) ke fakangata ai e tukungaue kei pongipongi pe. Ka na’e ‘ikai fakatokanga’i ‘e he pule’anga e mahu’inga (quality) e kakai na’e kau he tukungaue mo e me’a te nau ala malava he fonua. Na’e ‘ikai ha alea lelei ka ko e fekau pe ke foki kae toki fai ha ngaue pe ko hono fakailifia’i ‘aki e tuli he ngaue. Ne ngalo ia he pule’anga ‘oku ‘ikai ko e faito’o ki he mahaki kotoa pe ko e panatolo, he ko e ‘osi pe hono malohi kuo toe foki mai pe langa ia. Mo’oni fau e kananga ‘a e kauleka ...Ko e me’a pe ‘oku hoko he tau ‘a e ongo ‘elefanite, ko e mate ‘a e musie; he ‘oku tatau pe hona malohi, mo hona mamafa mo e me’a ‘oku na malava....
Kaikehe, ‘oku tau faka’amu kotoa pe ki ha Tonga ‘e tupu hake ai ‘etau fanau mo hotau ngaahi hako pea ‘ikai tukukehe’i ai kinautolu koe’uhi ko honau tu’unga he sosaieti, ka ke tokangaekina mu’a kinautolu koe’uhi ko e me’a tenau malava ma’a e fonua (We all want our children and our generations to grow up in a Tonga that they are NOT treated by THEIR SOCIAL STATUS but by the QUALITY OF THEIR CHARACTER....
‘Oku ou fakatauange pe Sione kae’umaa e kau manako lau he peesi ni, kuo melie hotau ‘aho. Ko ‘eku ki’i ‘oa ena kainga kuou ‘a’au atu ko e fono e ki’i palupalu ni, kae ‘oua leva mu’a hono fakatau faka’osi hotau kava kau faka’osi atu ‘aki e lea malie ‘a Dr Sione ‘Amanaki Havea (kuo ne mama’o tapu moia) lolotonga ‘ene fakaava e Konivesio ki he Konisitutone mo e Temokalati he 1992, he ‘oku kei to’oa ai hoku loto pea ke faka’osi ‘aki ‘etau ki’i palupalu. Na’a ne pehe: ...Ko e fofola fala ko ‘eni, ‘oku ‘ikai ko e fakamaau’i ‘o ha taha, ka ko e vakai’i pe ko e ha te tau fou ai ... I DO NOT ACCUSE, I SIMPLY OBSERVE.... Fakatauange pe ko e fofola fala ia na’e fakahoko he ki’i palupalu tu’a ‘a e ongo vaivai. Na’e ‘ikai ke tau tukuaki’i ha taha, ka ko e vakai pe koeha ne tau fou mai ai pea ‘oku ta’u hu’u ki fe. Ka tau lepa ai mu’a kae fai ha tulituli ki he pasi faka’osi telia na’a tu’u ha tukupasii pea tu’u ha suto he halaa, he ‘oku longolongo tevolo e hala hahake. Fakamolemole atu ka ‘i ai ha lea ne to ki tu’a pea ‘oku ou kole ke u hufanga atu pe talamalu e fonua mo e lotu. Fakatau ai leva pea malo Sole e ma’u kava, kae toki tuki a hotau efee ha ‘aho.
Faka’apa’apa atu pea tu’a atu hoku ‘ofa kia kimoutolu kotoa.
Tofavaha
tofavaha03 [at] yahoo [dot] com
