'Etita,
Sione, 'oku ou tomu'a fakamalo atu pe he ngaue lahi 'oku ke fataki mai mei he fonua na pea malo e ngaahi tokoni koia kuo ke fakahoko ki hotau kainga 'oku nau fakapaea he fonua na. 'Oku 'ikai puli ia ha taha 'a e to'o fatongia 'oku ke fakahoko pea 'oku 'ikai ke u ofo ho'o lava me'a he na'e teu'i ko e mei he paini mutu mo e 'api ko faa'imata, pea fai e kakau 'o a'u ki he 'ikale ko e taupotu taha ia mo e fakaleveleva he 'univeesi.
'Oku ou fie fakamahino atu pe ha ki'i me'a si'i 'oku tokanga kiai 'a Sione pea telia e fifili 'a e matangaa.
1. 'Oku ta kauhala tatau he mahino na'e 'ikai ha pa'anga palani ki he hiki vahenga ko eni. Ka 'oku totonu ke mahino na'e makatu'unga e hiki vahenga koe'uhi ko e tukungaue na'e fakahoko makatu'unga he fakalelei vahenga mo e tu'unga (salary and post review) 'aki ha motolo na'e fakaha (admit) 'e he Palemia lolotonga ki he Kapineti na'e fakavavevave mo ta'emaau (rushed and ill-prepared). Ko e 'uhinga ia Sione ne fai ai e tukungaue ko e ta'efiemalie 'a e kau ngaue ki he fakavave'i 'a e fakalelei 'o hiki vahenga lahi e ni'ihi kae si'isi'i 'aupito e ni'ihi pea hala 'aupito e ni'ihi pea holoki e vahenga 'o e ni'ihi (rushed and illed-prepared salary and post review).
Sione, ka hoko mai leva ha me'a pehe fakatu'upakee pea ko e me'a pe 'oku hoko ko e puli e me'a kotoa 'i mamani kae 'alu ki he taupotu taha (extreme) 'a ia ne hoko ai e tukungaue. 'Oku ou tui 'oku tatau pe mo e mala'e tau, ka 'asi ha fili ko e fekau taupotu taha pe ki he sotia ko e fana'i ia ke mate pe ko 'ene fana'i 'e ia kita ke te maloloo.
Ko e budget 'a e Pule'anga ki he fakalelei ko eni ko e TOP$7.1 miliona pea ko e TOP$1.6 miliona ai ne 'alu ia ki he Sotia 'ata'ata pe kae toki vahevahe momomomo iiki e ngaahi potungaue kehe 'e 32 'a e toenga. Ka kimu'a ai ne 'uluaki hiki e tefito'i vahenga e Hou'eiki Minisita ia 'aki e 57%, 'ikai kau ai honau vahenga fakafalealea mo e me'a'iloo he na'e hiki kehe pe ia. Pea na'e fai mei ai e ngaue 'a e matu'a hono fika'i e hiki vahenga mei he Level 2-14A 'a ia ko e fakafuofua ko e $24 miliona 'e fiema'u ki he hiki vahenga ('i loto ai e $7.1miliona na'e 'osi earmark ki he fakalelei vahenga).
Kaikehe, ne iku 'o tu'utu'uni e Pule'anga ia ke tali e hiki vahenga kae fakakau kotoa mai ki ai mo e kau polisi, sotia, kau penisoni, kau 'ofisakolo mo e pulefakavahe pea pehe ki he kau nopele. Ko e 'uhinga ia ne toe kake ai e fiema'u ki he hiki vahenga 'o a'u ki he $32-35 miliona pea ha ngali faingata'a ke fakapa'anga.
Ka 'oku fakafiefia pe ia he ko e kau Tonga kotoa pe ke nau lave he 'inasi he hiki vahenga ni. 'Oku ou faka'amu pe ke mea'i 'e he kakai 'oku lau he peesi ko e hiki vahenga fakamuimui taha 'a e Pule'anga Tonga na'e fakahoko ia he 1988/89 pea ko hono toki fakahoko eni...neongo 'oku ha ngali fu'u lahi ka kuo ngali fu'u fuoloa pe mahalo e?.
2. 'Oku ou fie fakaha pe foki heni ki he 'uhinga ne fakakau ai e ngaahi level ki 'olunga he hiki vahenga kae 'ikai ke hiki 80% pe 'a e si'i kau ngaue ma'olalo. Ko e taha he ngaahi kaveinga 'o e Fakalelei Faka'ekonomika 'i Sekitoa Fakapule'anga (Economic and Public Sector Reform) ko e fiema'u koia ke tatapuni hake 'a e vamama'o 'i he vahenga (salary disparities). Kimu'a he hiki vahenga, ko e vahenga e 'ulu'i potungaue (pule) ko e $40,000 (ki he ta'u) 'ikai lau ai e ngaahi monu'ia 'i he'enau aleapau ngaue. Ko e vahenga e kau tokoni pule (leve l2) ko e $21,790 (ki he ta'u) pea 'ikai ha toe monu'ia pe aleapau ngaue. Koia ko e a'u pe ki ha taimi kuo fekau ke te 'alu ki 'api 'oku 'ikai ha toe me'a pe kuku ke te 'alu moia, tukukehe pe motu'i vala na'a te tui mai ki he ngaue. Koe 'uhinga ia na'e fai ai hono fika'i ke hiki 60% e level 2-5 'o 'alu hake ai ki he $34,927 ke ki'i ofiofi hake pea ofiofi hake ai pe mo e ngaahi level kehee. Ngali fe'unga pe ia mahalo Sione he kou tui ko e si'i fa'ahinga eni 'oku hilifaki ai e mamafa e ngaue faka'aho pea toki paasi atu pe ki he paipa ke ne rubber stamp mo declare ko e ngaue 'a e potungaue mo e pule'anga. Pea ka 'iai ha fehalaaki pea ko kinautolu 'oku hinga mai ki ai e fu'u 'akau.
Neongo 'e fehu'ia e faikehekehe 'a e hikihiki he ngaahi levolo ka 'oku totonu pe ke mahino ko e si'i matu'a he levolo 2 - 9 ko e tokolahi taha ko e kau ma'u faka'ilonga fakaako lelei 'aupito (Diploma ki he PhD) pea mo taukei ngaue he ta'u lahi 'o a'u ki he ta'u 40+. Pea 'oku taau pe ke tau tali e faikehekehe he hiki vahenga ko ha ki'i fakapale nai ki he tu'unga fakaako mo e taukei ngaue. 'Oku ou tui Sione na'e 'ikai ha fu'u makatu'unga lelei ia ke kau ai e kau levolo 2 - 9 'e ni'ihi he tukungaue, ka koe'uhi ko e kaungaa ongo'i e tangi 'a e si'i kau ma'ulalo mo e ngaue leipaa, koia ia 'e 'uhinga 'enau tu'u fakamakatu'u ai he tafa'aki e si'i kakai ngaue ni. Manatu'i 'oku 'ikai ha lao ngaue (labour law) 'i Tonga ke 'oange ha totonu 'a e vaivai ke lea ki he malohi he ngaue'anga. Ko si'i me'a pe 'oku lava ko e tali 'io pe mo fakafeta'i he me'a kotoa.
3. 'Oku mahino mai kiate au Sione 'oku 'ikai te ke faka'ikai'i e hiki vahenga (neongo 'ene ngali fu'u lahi) ka 'oku ke fehu'ia 'a e anga hono palani mo e 'ikai ha patiseti ki ai. 'Io, 'oku ou tali lelei pe ia pea ko e makatu'unga lelei pe ia ke u tali ai he na'e hoko fakatu'upakee 'a e me'a kotoa pea na'e 'ikai mateuteu e pule'anga ia ki ha me'a pehee, 'ange'ange ia he taufaa kumi mo'ui holo 'a e kaungaue fakapule'anga. 'Ikai ngata ai na'a nau to'o ma'ama'a e ngaahi alea fetohi'aki na'e fakahoko he ngaahi uike kimu'a pea toki fakahoko e tukungaue. 'Ikai ngata ai ka nau ala ki he lao ke fakailifia'i 'aki e kau ngaue pea ne 'ikai ha teki atu kiai 'e taha, he ne toe tokolahi ange e kau hu kitu'a he 'aho koia na'e fai ai e fanongonongo 'a e pule'anga. Ne ngalo he Pule'anga ko e lao taupotu taha (supreme law) 'o ha fonua ko e konisitutone pea ne 'i ai e totonu fakakonisitutone 'a e kau ngaue ke ta'ofi 'enau leipa (withhold their labour against their will) kapau 'oku 'ikai ke nau fiemalie ki ha me'a.
Sione ko e ngaahi fetokehekehe 'aki eni ne hoko ai e palopalema pea ne 'ikai pe ke mateuteu e Pule'anga ki ha 'aho pehe ni. Mo'oni e lau 'a e poto ko John Harvard "Ko e taimi lelei ki he palani ki ha taimi kovii, ko e taimi leleii" (A good time to plan for a bad time is the good time). 'Oku ha mai 'a e 'ikai mateuteu pe ha palani 'a e pule'anga he fu'u fuoloa e tukungaue pea iku pe 'o tali e me'a na'e makatu'unga ai e kole. 'Oku ou fakapapau'i atu Sione ka ne loto lelei e pule'anga he 'uluaki uike ke fai ha alea lelei (peaceful dialogue and arrogant-free) pea ke fai ha felotoi ki ha peseti ma'olalo ange na'e mei malava pe ia ke holoki. Ka ne fu'u fuoloa e nofo 'i Pangai Si'i pea kuo tau ma'u e 60,70,80% he telinga e matu'a mo e finematu'a pea ko e iku 'anga pe ko e 'ikai ha toe liliu kae tu'uma'u ai leva. Kaikehe, neongo ko e kaungaue fakapule'anga pe ne lave he fu'u peseti lahi koeni (direct beneficiaries) ka hono ola (multiplier effect) 'oku tofuhia kotoa ai e fonua, famili, siasi, ngaahi kalapu, 'a e laauvale mo e 'auhee.
4. Faka'osi pe Tokoua, 'oku ou fie fakaha pe heni ko e ni'ihi ko ia ne 'ikai kau he tukungaue na'a nau 'inasi kotoa pe he fakaongosia mo e feilaulau ne fakahoko 'e he si'i matu'a mo e finematu'a koia na'e 'i Pangai Si'i. Neongo na'a nau nofo pe 'i honau 'ofisi ko e 'ofa he fonuaa mo e mateaki'i honau fatongiaa, ka 'oku te'eki ke u fanongo kuo fakafoki 'e ha taha he ni'ihi ko eni 'a e seniti na'e hiki 'aki hono vahenga ko e 'ofa he pule'angaa na'a mate pe bankrupt, 'ikai 'aupito. 'Oku toe kalasi atu 'enau ma'u 'enau tolu e ngaahi melie kehekehe (benefits) koeuhi na'e 'ikai ke nau kau he tukungaue, 'o toki hilifaki hifo ia he'enau 60,70,80%. He 'ikai te u toe fakaikiiki atu he 'oku 'ikai puli, pea ka 'oku 'iai pe ha taha 'e fie'ilo ki ai pea ke toki mail mai pe koe ki he'eku mail taautaha ke tau toki koka'anga ai.
Faka'apa'apa atu mo e 'ofa lahi ki kimoutolu kotoa 'oku lau he peesi ni.
Fotu Fisi'iahi
tofavaha03 [at] yahoo [dot] com
