'Etita,
'Oku ou kole ke fofola atu pe mu'a he hoku fala kau kau atu pe he talanga, pea fakamolemole pe mu'a 'Etita ka 'iai ha lea 'e to ki tu'a pea kataki'i ange pe he ko e niu eni ia 'oku te'eki fua.
'E Sione L. Kava 'oku ou fakamalo atu ho'o 'ohake 'a e kaveinga ni, pea ne u talitali pe ke fai mai ha tali mei he PSA ka koe'uhi kuo ki'i fuoloa hono li'aki e me'a na'a ke tokanga kiai pea kuou pehe ke u hu atu pe mu'a 'o 'oatu ha ki'i fo'i te'elango hei'ilo na'a maamangia ai e taulanga Pangopango pea nonga ai e loto 'oku fifili. 'Oku ou 'uluaki kole fakamolemole atu pe S.L. Kava he ko e fanautama pe mo au 'a e kasa kae tuku pe mu'a ke fofola e fala ka tau alea he ko e kainga, pea ko e malo kuo 'omi ha faingamalie 'o e makatekina ke kau he talanga 'a ha'a maama he faiva tala. S.L.Kava, he 'ikai ke u toe lave ki he ngaahi makatu'unga 'o e langa faka'ekonomika ke fakatefito mei ai ha hiki vahenga he kuo ke tapa mai kiai (neongo 'oku 'ikai ko e kakato ia) pea 'oku ke ngaue'aki pe 'a e fakamahamahalo 'o hange koia kuo ke 'itengia ai si'i Fififta Toa. Kaikehe, te u tali nounou atu pe ho'o ngaahi fifili telia e 'api'ape e taimi 'o e 'Etita mo e faingamalie ki he talanga he peesi ni.
1. Na'a ke pehe ko e hiki vahenga kuo 'osi 'i ai pe 'a e pa'anga pe patiseti kuo fakamavahe'i ki he hiki vahenga.
Tali: 'E SL.Kava, 'oku 'ilonga heni ho'o ta'emaheni mo e ngaue 'a e Pule'anga pea mahino mai heni ko e Sotia pe koe 'oku ke tali pe ke vahe'i atu ho'o pa'anga ke fakalele 'aki 'a e ngaue 'a e Pule'anga 'oku fakahoko. 'I ha fonua pe 'i mamani kau ai 'a Tonga ni, ko 'enau Patiseti 'oku li pe kimu'a 'a e fakafuofua (estimate) makatu'unga he ngaue 'a e Potungaue takitaha pea toki fatongia'aki leva 'e he ngaahi to'ukupu 'o e Pule'anga hono tanaki mai 'o e pa'anga mei he 'enau ngaahi ngaue takitaha (services) ke fua 'aki e ngaue 'a e Pule'anga kuo 'osi hono fakafuofua (estimate). 'Oku 'ikai ha pa'anga ia 'a e Pule'anga 'e fakahu he pangike ke hange ha saving account ke tau o atu pe he ta'uu kuo 'osi 'i ai pea vahe mai ke tau ngaue'aki. Ka 'ikai ha ngaue tanaki pa'anga 'e 'ikai ha pa'anga humai ke fai 'aki ha ngaue he ta'u takitaha. Ko e me'a ia 'oku ongo ai e heka pasese (free ride wihtout revenue contribution ) 'a e ngaahi Potungaue 'oku 'ikai ke kau he tanaki pa'anga, (kau ai e Sotia) ki he ngaue 'a e Pule'anga ka ko e vahe lalahi pe 'oku nau kau ai, ka 'oku fuesia 'e he ngaahi Potungaue tanaki pa'anga hono tanaki mai honau 'inasi takitaha. 'E toki tu'ulu fakapa'anga ha fonua kapau 'e 'ikai ha kau ngaue ke fakahoko e ngaue (services) pea mo tanaki e pa'anga ke fai 'aki e ngaue 'a e Pule'anga. 'E malava pe keke tala eni mei he taimi 'o e tukungaue, pea he 'ikai ke u toe lave atu kiai he kuo ke 'osi mea'i.
2. Na'a ke fehu'i pe ko e ha e makatu'unga ne ngaue'aki 'e he kau 'atamai'ia ki he hiki vahenga?
Tali: Ko e ngaue na'e fai 'e he si'i kau ngaue fakapule'anga ko hono 'analaiso 'o e ngaahi vahenga kotoa 'o e kau ngaue fakapule'anga pea toki makatu'unga mei ai 'a e peseti ke fakahoko 'aki e hiki vahenga. Koia ai ne mahino mai meihe ola 'o e 'analaiso ko e ngaahi vahenga kotoa kuopau ke 'ohake ki 'olunga ke fenapasi mo e totongi 'o e ngaahi koloa mo e ngaue pea ala malava 'e he tokotaha ngaue ke ne ma'u mo'ui mo hono famili mei he seniti 'oku ne ngaue'i 'i he 'aho takitaha. Ne makatu'unga (base) eni 'i hono fika'i mei he laine masivesiva (poverty line) ko e US$2.80 'i he 'aho pe ko e TOP$5.50 ki he 'aho kae ala mo'ui lelei ha taha mo'ui (human being) 'i Tonga (ma'u 'ene ngaahi fiema'u vivili pea mo hono famili pea ke malava 'o a'u ki he 'aho hono hoko 'oku nau kei mo'ui). Ko e ngaahi fiema'u vivili ko eni 'oku kau ki ai 'a e vala, me'akai mo e inu pea pehe ki ha nofo'anga (kau ai e totongi 'uhila, vai etc.). Ko e tokolahi taha 'o e kau masiva 'i mamani 'oku ma'ulalo ange 'enau pa'anga mo'ui faka'aho he US$2.00. Ko e 'avalisi 'o e tokolahi 'a e famili Tonga ko e toko 4 ki he 'api. Toki fika'i atu pe hena.
3. Ko e pa'anga mei fe na'e vavalo e kau 'Atamai'ia ke fai 'aki e hiki vahenga?
Tali: 'E SL.Kava, ko e si'i matu'a mo e finematu'a ne nau fai e ngaue ko eni ko kinautolu ia 'oku nau fehangahangai mo e ngaahi pa'anga takitaha kuo vahe'i kiha Potungaue (budget estimate) ke fai 'aki e ngaue he ta'u takitaha. Ko 'enau ngaue faka'aho ia pea kuo nau 'ilo lelei e fehu'aki holo 'a e pa'anga mo hono ngaue totonu mo e ngaue hala 'aki 'e he kau faitu'utu'uni. Na'e fai hono 'analaiso pea mo hono fakatatau 'o e ngaahi fiema'u 'a e Pule'anga mo e me'a 'e ala malava ke fakahoko 'aki hono fatongia. Na'e 'ikai ko ha ngaue faingofua he na'e laulau 'aho mo e po hono ngaue'i pea toki makatu'unga mei ai 'a e fakapapau'i 'e malava ke fakapa'anga e hiki vahenga ni 60. 70. 80%. Kau fakanounou atu pe: Ko e foungaa ko hono toe vahevahe lelei (reallocate) 'o e budget 'a e ngaahi Potungaue takitaha he na'e ha mai 'oku 'ikai taau e vahevahe 'o e pa'anga ngaue. Fakatataa: Na'e 'vahe'i e ngaahi pa'anga hulu atu ke fai 'aki e talitali e kau folau mei muli (cocktail - entertainment vote) 'a ia ko e kai mo e inu pahia; vahe'i e pa'anga ki he ngaahi me'alele fo'ou (Pajero mo e Toyota brand new) mamafa fau ki he kau Minisita mo e 'Ulu'i Potungau e ni'ihi; vahe'i mo e pa'anga ki he langa falelotu 'i Palasi; vahe'i mo e pa'anga ki he teunga fo'ou e Sotia; pea 'e fonu e peesi ni kapau teu fakalau atu. Koia ai ne tui e matu'a ni 'e malava noa pe ke fua e hiki vahenga 'i hano fakasi'isi'i ('ikai ko e tuku 'aupito ka ko e reduce) 'a e ngaahi fakamole 'ikai vivili 'e ni'ihi (unnecessary expenses) kae 'omai e pa'anga koia ke fakahoko 'aki e hiki vahenga pea 'e 'i ai e ki'i toe ko e $2-4 miliona pea ke toki fatongia 'aki ia 'ehe kau ngaue ko hono hiki'i e to 'o e tanaki pa'anga (ngaue malohi mo fakamaatoato). Ka na'e 'ikai fie 'ulutukua e kau paipa ki honau ngaahi to'ukupu ngaue 'o kei hokohoko pe 'a e fakamole noa'ia ia koe'uhi pe ke fakahala'i (proved the striker's wrong) 'a e ngaue 'a e kau tukungaue. Ko hono fakamo'oni eni: Ne hili pe foki atu 'a e kau tukungaue kuo fakatau me'alele (New Pajero) 'a e Minisita ia 'e taha 'i he mahu'inga ko e laumano tupu ta'etute (duty free) pea kapau na'e tute 'e a'u ki he tahakilu. Mahalo tenau toki lava pe ki he ngaue 'okapau te nau heka Pajero. 'Ikai lava 'o me'a ha taxi 'oku $2.00. Ne folau e Minisita ia 'e taha mo hono ngaahi to'ukupu 'e toko 6 ki Vava'u ki ha fakataha na'e toki tuu'i hake pe 'ikai hano fu'u makatu'unga lelei pea ne lauafe e fakamole ki he vakapuna mo e nofo'angaa. 'Oku lahi ka te tau iku tui piva hano fakamatala atu heni.
4. Te'eki ke ke sio ha hiki vahenga lahi pehe 'i mamani he ko e sotia 'USA na'e hiki 4%
Tali: 'E SL.Kava, 'oku 'i ai e lea he mala'e 'o e 'ekonomika 'oku pehe "'oua 'e fakatatau e 'apele ki he moli". 'E 'ikai 'aupito ke ongo lelei ha'o pehe mai ke hiki vahenga 4% 'a e sotia 'USA mei he tu'unga vahenga ko e 'US$40,000 he ta'u (US$769 he uike) ke fakatatau ki he hiki vahenga 'a e si'i motu'a hiko veve pe leipa ma'ulalo 'i Tonga 'i he 80% he tu'unga vahenga ko e TOP$2,548 he ta'u (TOP$49.00 he uike). Kapau 'oku ke pehe 'oku fe'unga pe 'a e vahenga e sotia he 'oku o 'o tau pea mo lue lalo mei 'Iulaaki ki Kueiti pea malava ke mole ai e moui, fakafuofua mai aa ki he namu ha'aha'a e fonua ni 'oku si'i punou e matu'a 'o hiko e kinoha'a 'aki honau la'inima kai pea lahi e faingamalie ke ma'u kinautolu 'e ha mahaki 'o mole ai 'enau mo'ui. Ka 'oku 'ikai aa sia'a e me'a nague 'oku 'oange 'e he Pule'anga pea 'oange a ha seniti 'oku sai ke 'ai 'aki ha fo'i koa ke nau tafitafi mo fanofano.
5. Ko hono ola kuo feinga holo e Pule'anga ke kumi ha pa'anga telia na'a pangikeulapu (Bankrupt) pea kuo hikihiki e totongi e koloa he mamafa 'a e tute mo e ngaahi sevesi.
Tali: 'E tangata SL.Kava, kataki fakamolemole 'o toe fakatonutonu ange ho'o ma'u pea 'oua 'e ngaue'aki e fakamahamahalo he 'oku 'ikai ke ke sai'ia ai. Ne toki fai pe hiki vahenga ia ka ne fuoloa pe ma'olunga 'a e totongi ia 'o e ngaahi koloa mo e ngaahi ngaue nakatu'unga he vaivai 'a 'etau pa'anga ( currency de-value). Ko hono 'uhinga he 'ikai te u to e fakamatala atu ka ke ki'i fekumi atu pe ki ai. Ka teu 'oatu pe ha me'a ke ke kamata ai, ne talu e holoholo mai e mahu'inga 'etau pa'anga mei he 2002 'o faai mai ai pea 'oku te'eki ha liliu (vavaki ki he 'ena tu'u mo e US dollar he 2002 na'e 'osi a'u 'o US$1 = TOP$2.10, 'oku ki'i olioli mai e taimi ia pea 'oku 'ilo ki ai e kau nofo USA he ko e taimi lelei eni ki he li pa'anga mai ki Tonga ni). 'Ikai ngata ai ka ko e mamafa 'a e tute mo e tukuhau 'oku makatu'unga pe moia he fetongi pa'anga 'o e mahu'inga e koloa humai (value of imported goods). 'Oku 'ikai hiki e tute ia mo e tukuhau ka ko hono fika'i 'oku makatu'unga he mahu'inga e koloa takitaha. 'Oku ke vakai ange ko e me'a ia 'oku 'oho ai e kau pisinisi ni'ihi 'o ngaue'aki e 'inivoisi ua (double invoice) ko e feinga holoki e mahu'inga e koloa kae si'isi'i e tute. 'E toki ma'ama'a pe tute ia kapau 'oku ke maheni mo e tama ma'olunga pea ke ala malava ke ngaue'aki hono mafai ke tukuange ma'ama'a 'a e uta ho famili mo e kainga, he kohai 'e toe lea atu ko e paipa koee. Mo'oni e lau 'a e kaulekaa "Ko Moua pe Foki".
6. Ko e pule'anga 'oku 'ikai ke fakalele 'aki ha 'ofa pe toka'i 'o e kau masiva, he kuopau ke ma'u ha tupu ke kei hokohoko atu e ngaue:
Tali: 'E SL. Kava, kuou toki fakamo'oni'i heni ko e sotia koe pea 'oku 'ikai 'iai ha 'ofa ia ho loto, pea kanoni 'aki 'a e hala ho'o ma'u ki he 'uhinga e Pule'anga. Tokoua, ko e 'i ai ha Pule'anga ko e 'i ai e kakai pea ka hala ha kakai 'oku 'ikai ha Pule'anga. Ko e faotngia tefito ia 'o ha Pule'anga ko e tokanga'i e lelei mo e mo'ui (welfare) 'a hono kakai. 'Oku 'ikai ko ha sino fakatupu pa'anga e Pule'anga ke fai 'aki ha fakasakesake mo ha fe'auhi heka Pajero mo e inuinu mo kaikai (cocktail) kae tueenoa e kakai e fonua. Tukukehe kapau kuo ke loto koe ke fakalele fakasotia e fonua ni ke takitaha kumi pe aa 'ene mo'ui. Ko e me'a ia 'oku kei hokohoko atu ai 'e NZ mo Aust. 'a hono 'oange ha seniti ki he kakai ta'ema'ungaue (kau ai hotau ngaahi tokoua mo tuofafine 'oku nofo he ngaahi fonua ni) ke nau mo'ui ai he ko e Pule'anga ma'ae kakai, ka 'oku 'ikai ko e kakai ma'ae Pule'anga. Kataki 'oua 'e 'omai e poini faka kauleka 'o 'ai he talanga 'a e kakai lalahi he 'oku 'i ai pe 'enau polokalama ko e playschool. Ko e matu'a mo e finematu'a ne tukungaue ko e kau Tonga kotoa 'ikai ha Siaina ai pe muli.
7. Kuo kamata ke fakatokosi'i e pule'anga ke fakasi'isi'i e fakamole.
Tali: 'E SL.Kava, ko e polokalama fakatokosi'i 'o e kau ngaue fakapule'anga na'e talu 'a hono fakakaukau'i mai mei he polokalama fakalelei 'o e sekitoa fakapule'anga (Public Sector Reform) na'e kamata he 2002 pea fakapa'anga 'e he Pangike Fakalakalaka 'a 'Esia (ADB) 'aki 'a e $20miliona. Na'e mahino ai 'oku fu'u tokolahi 'a e kau ngaue fakapule'anga fakatatau ki he fatongia 'oku 'oange kia kinautolu. Koia ko e ngaue koia na'e talu hono palani mai mei he 2002 pea ko e toki taimi pe eni ke fakahoko ai. Kapau 'oku ke tala'a pea ke fetu'utaki hangatonu ki he Pule'anga ke nau 'oatu e mo'oni (confirm) ko eni 'oku ou tala atu. 'Oku 'ikai ko ha toki fakatu'upakee hake pe 'a e fakatokosi'i tupu mei he tukungaue, 'ikai ko e ma'uhala lahi ia mo e fakamahamahalo faufaua. Ko kinautolu koia na'e kau ki he fakatokosi'i, 'oku tokolahi pe ki he kau matu'otu'a kuo nau taimi pe ke foki ki 'api 'o maloloo pea pehe ki he ni'ihi 'oku ala malava pe ke toe ma'u ha'anau ngaue pe fokotu'u ha'a nau pisinisi (employable or potential entrepreneurs). Ko e ni'i'ihi tokosi'i koia 'oku ke hoha'a mai te nau ta'ema'ungaue, 'oku nau meimei hiki fonua kianutolu ki muli tautefito ki NZ he polokalama 'a e Pule'anga Nu'usila 'oku ui ko e Katokuli 'a e Pasifiki (Pacific Access Category).
Faka'osi pe tokoua 'oku ou faka'amu pe ke ke to e fekumi atu ki he ola pe lipooti (report of assessment) 'a e ngaahi kautaha hange ko e IMF, ADB, World Bank, AusAID, NZAID pea pehe ki he Pule'anga 'USA 'oku nau fakama'opo'opo kotoa pe 'a e tu'unga 'oku 'iai 'a e tu'unga fakapa'anga hotau ki'i fonua. He 'ikai te u fakahaohao'i e hiki vahenga hotau fanga tokoua mo e fanga tuofafine 'oku nau ngaue'i hotau Pule'anga 'Ofa'anga, ka 'oku 'ikai ko e hiki vahenga tokotaha pe 'a e makatu'unga 'o e palopalema faka'ekonomika 'o e fonua, ka ko e konga pe ia 'o e palopalema he na'e 'osi palopalema pe 'a e tu'unga faka'ekonomika ia e fonua kimu'a. Ki'i vakai atu ki he ngaahi fakamole ki he fu'u maketi ko ena 'i Pangopango na ('a ia na'a ke feinga holo ke fakanofo koe 'e he Pule'anga ke ke pule'i mo fakalele) pe ko e fiha miliona 'oku ne kaikai he fakamole mei he Pule'anga 'o a'u mai ki he 'aho ni. Fefe e 'api 'i Hawaii ko e fiha miliona 'oku 'alu ki ai 'ikai ha seniti 'e taha 'e foki mai mei ai ke ngali ko e investment. Fefe e maa'imoa ne 'ave ki ai e kau mataoato ki Salauaka 'i 'Initonesia ke tau ngoue'i, koeha ha me'a kuo ma'u mei ai. Koia ia S.L. Kava (Devil Dog Kava) toe ki'i vakai pe mu'a ho'o ma'unga fakamatala pea ke toki fifili mei ai he 'oku kei uhu hoku mafu he 'ofa ki he faifatongia hotau fanga tokoua mo tuofafine 'i Tonga ka e fakapale'i 'aki pe e pinati (ko e me'akai ia 'a e ngeli hufanga he fakatapu). Kaikehe 'oku totonu ke ta fiefia he 'oku koloa'ia si'i kau Makatekina he koloa ko eni, 'a si'i Kosema mo Pilimi Palesiteni 'oku na 'uheina mo la'aina he tauhi e matatahi 'o Tonga, 'a si'i 'Apikotoa mo Papela mo e toenga e fanau 'a e kasa.
Fakamolemole atu SL.Kava pea 'oua mu'a na'a taku ko ha vavalo ka 'oku tonu ke ke mahino'i pea mahino ki he Tonga kotoa kuo 'osi tufa e kau ngaue fakapule'anga 'enau la'ipele he ta'u kuo'osi pea kuo lava honau loto, ko e taimi eni 'oku tufa ai 'a e Pule'anga pea 'oku nau pukepuke 'enau la'ipele talamu he ko kinautolu 'oku 'iai e patiseti 'a e fonuaa pea 'oku nau fa'iteliha pe kinautolu ki hano talamai pe 'e mate fonuaa pe 'e mo'ui. Ko ena ne nau tala hili e tali e hiki vahenga pea foki e kau nague, malo ka tau ka a'u ki Tisena 2005, SLKava, ko 'Aokosi 2006 eni 'oku kei lele lelei pe fonuaa. Mo'oni e lau 'a e kau pele pa'anga ko e taimi eni toho peaa.
Fotu Fisi'iahi
tofavaha03 [at] yahoo [dot] com
