Étita,
Fakatapu ki he Hau ó Tonga mo e Fale ó Haámoheofo. Houéiki ó e fonua, Fale Alea mo e Puleánga kae úmaá á e Tonga kotoa. Fakamolemole kae fakaaú atu á e kií fietokoni koéni naá áonga ki he kakai pea mo e kau fakafofonga Falealea temou fili mai í Novema 2021 ki hono langa hotau fonua. Ko e meálalahi é tolu óku ou fie lave ki ai:
1. Langa fakalakalaka ó e Fonua:
Ko e lahi ó e ngaahi malanga mo e tuúaki (campaign) á e kau kanititeiti ki he fili Falealea ó e 2021 ko énau taumuá ke nau tokoni ki he langa ó e fonua pea mo e feituú óku nau fakafofongaí (Constituency). Óku mahuínga ke fakatokangaí ko e langa fakalakalaka ó ha fonua kuo pau ke muimui ofi áupito ki he Palani Langa Fakalakalaka á e fonua ko ia. Ko e founga fakamamani lahi éni pea naé kamata faú e Palani Langa Fakalakalaka fakataú nima á Tonga mei he 1966-1970, ko e taha pe ó e ngaahi maaímoa langimamaó á Taufaáhau Tupou IV. Ko e Palani Langa Fakalakalaka á Tonga he lolotonga ni óku ui ko e Tonga Strategic Development Framework (TSDF II) 2015-2025 pea naé faú ia é he Puleánga ó Ákilisi Pohiva he 2015. Kuo u tui ko e tokolahi ó kimoutolu kuo mou meaí mo laveí lelei e ngaahi fakamatala koeni pea koeha e meá foóu ke fai ha tokanga ki ai?
Ko e Palani Langa Fakalakalaka kotoa pe óku foú ia éhe Palemia mo hono Puleánga ó fakatoka ai énau visone ki he sosaieti, ngaahi taumuá fakaékonomika mo fakasosiale mo e founga ke fakahokoáki á e langa ó e fonua pea óku mahuínga ke vakaíí (review) e ola ó e úluaki taú é nima mo fakafoóu (update ki he 2021-2030) e Palani Langa Fakalakalaka lolotonga á Tonga.
Ko e ngaahi úhinga lelei éni ke vakaií ai mo fakafoóu e Palani Langa Fakalakalaka lolotonga á e Fonua:
(i) Ko e Palemia Foóu mo éne Kapineti foóu pea óku í ai énau visone foóu ki he sosaieti pea ko e faingamalie éni ke kau atu he talanga á e kau fakafofonga nopele mo e fakafofonga ó e kakai temou fili mai í Novema;
(ii) Ko e ngaahi makatuúnga (basis) mo e faúnga (assumptions) ne faúáki á e Palani Langa Fakalakalaka 2015-2025 kuo uesia lahi kinautolu éhe Koviti-19, ngaahi saikolone lalahi hange ko Gita (2018) pea mo Haloti (2020); pea
(iii) ‘Oku mahuínga ke fakakau (integrate) ki he palani foóu á e ngaahi Taumuá Langa Fakalakalaka Tuúloa (Sustainable Development Goals - SDGs). Ko e ngaahi Palani Langa Fakalakalaka Fakafonua á e ngaahi fonua ó Ésia moe Pasifiki mei he 2016 óku fakakau (integrate) á e SDGs í loto koeúhi óku í ai e ngaahi meáfua (indicators) ke fua áki e fakalakalaka kimuá ó e langa fakalakalaka mei he taú ki he taú.
Óku mahuínga fakavahaá-puleánga ‘a e Palani Langa Fakalakalaka ó ha fonua ki he ngaahi talanga mo e palani ó e tokoni ki Tonga mei he ngaahi fonua hoa ngaue (bilateral) pea mo e ngaahi kautaha fakavahaá-puleánga (ADB, IMF, EU, World Bank moe UN Agencies).
Óku fakapa'ánga á e Palani Langa Fakalakalaka á e fonua mei he Patiseti fakataú á e Puleánga. Óku toe tokoni lahi e Palani Langa Fakalakalaka á Tonga ki hono faú e ngaahi palani ngaue (roadmaps) faka-sekitoa (Ako, Moúi, Ngoue, Tanuhala, etc,) pea mo e palani ngaue Fakataú á e ngaahi Potungaue á e Puleánga fakataha mo énau fokotuútuú fakapaánga ki he Patiseti Fakataú. Óku fiemaú fakalao éni mei he Lao ki hono Puleí ó e Kaungaue Fakapuleánga (Public Service Act) Kupu 13 B(a).
Ko e ngaahi palani ngaue fakataú ko éni á e ngaahi Potungaue á e Puleánga é tokoni ia ki hono teuteu e ngaahi lipooti fakataú á e ngaahi Potungaue takitaha pea naé sií fehuía é Heéne Áfio Taufaáhau Tupou VI í heéne tofolofola ki he Falealea he taú ni.
Óku í ai e ongo tuútuúni fakalao ki he ngaahi lipooti fakataú ko éni - Public Service Act Kupu 13 F(1) pea mo e Konisitutone ó Tonga Kupu 51(5). Fakatatau ki he Kupu 13 F(1) ó e Public Service Act ko e fatongia ó e Pulengaue (CEO) ke teuteu e lipooti fakataú ó e Potungaue í Me ó e taú kotoa pea toki fakahu é he Minisita ki Falealea ke fakakakato e fiemaú ó e Kupu 51(5) ó e Konisitutone.
Í he lolotonga ni óku í ai e matavaivai hono muimuií e ngaahi tuútuúni fakalao ko éni. Kuo u tui é kau éni he ngaue mahuínga mo áonga á e kau fakafofonga Falealea foóu. Ka lava lelei e ngaahi meá ni pea tetau ámanaki lelei ki ha langa fonua fakalakalaka fakalukufua ola lelei pea toe maú mo étau meáfua ke ngaueáki ki hono vakavakaií ó étau kau fakafofonga Falealea ki he fili óe 2025.
2. Ngaue Hala áki óe Mafai ki he lelei Fakafoítuitui (Corruption):
Óku íkai ha fonua ia í mamani óku haohaoa mei he ngaahi faihala peheni, ka óku fuú siísií fau étau paánga tukuhau ki hono fakahoko e ngaahi fatongia ó e Puleánga pea tene uesia e lelei (quality) hono fakahoko e ngaahi fatongia ko ia maáe kakai. Ka í Tonga kuo ási mai e kalasi lalahi é ua ó e founga fakahoko ó e ngaue hala ko éni
Talu mei he kamata mai á e liliu fakapolitikale ó e 2010. Ko e founga úluaki ko e kau á e kau ófisa maólunga ó e Puleánga, kau Minisita pea mo e kau fakafofonga ó e Falealea í he fokotuú pisinisi pe ko honau hoa, famili pe maheni kenau maú faingamalie mei he ngaahi ngaue óku totongi é he Puleánga. Ko e pango ko e ngaahi ngaue fakapisinisi koéni óku meimei fakahoko ia í he Potungaue óku nau ngaue ai pea ka íkai tenau kau tonu he faituútuúni, é fakahoko ia é kinautolu ki lalo. Ko e ngaahi pisinisi koéni ko e lahi taha óku fiemaú kenau lesisita fakalao í he Potungaue Fefakatauáki mo e Langa Fakalakalaka Fakaékonomika ke lava kenau kau he filifili ngaue (procurement) pea mo lava kenau aleapau (contract) mo e Puleánga.
Óku í ai e fatongia mamafa ó e Potungaue koéni ki hono vakaií mo sivisivií fakaáufuli e ngaahi kole lesisita peheni mo énau ngaahi taumuá. Ko hono fakahoko e ngaahi tuútuúni ki he procurement á e Puleánga óku mahuínga ke siofi fakalelei mo muimuií éhe Potungaue Átita, Ómipatimeni, Kau Faiongoongo, Civil Society pea mo e kau memipa ó e Falealea.
Ko e kupu 24 ó e Konisitutone ne kau ia he feinga ke fakasiísií e faáhinga faihala pehe ni pea óku mahuínga ke fai hano muimuií pe óku fakakakato e faáhinga fiemaú fakalao ko éni. Óku mahuínga ke ngaue á e Falealea foóu ke faúfaú haánau Code of Ethic ki he kau memipa kotoa pea kapau kuo í ai ha Code of Ethic pea ke tanaki ki ai á e fiemaú ke fakahu haánau fakamatala fakapaánga (Asset and Liabilities) fakataú fakataha mo e lisi ó ha ngaahi pisinisi fakataautaha óku nau kau ki ai, ki he Sea.
Naé hahamolofia e faáhinga faihala ko éni he 1980 mo e 1990 tupu he naé kei í ai pe Falekoloa ó e Puleánga kenau fakatau mai e ngaahi koloa moe pausa ki he fiemaú á e Puleánga. Koe ngaahi langa lalahi naé fai pe éhe Kautaha Langa á e Puleánga í Haveluloto mo e MOW. Kae kehe he íkai fai ha toe foki kimui, ka óku mahuínga ke fakahoko lelei é he ngaahi sino neu lave ki ai í ólunga honau ngaahi fatongia mo hono muimuií e faáhinga faihala pehe ni.
Ko e founga hono ua ó e Corruption ko e fakahangahanga kehe pe á e ngaahi Potungaue mo e kaungaue mei hono tanaki e ngaahi moúa ó e Puleánga mei honau ngaahi maheni, famili pe kaungameá ó e kau maú mafai pea aú ó fuú fuoloa mo lahi pea fai e ngaue mo e fokotuútuú ke tamateí pe kaniseli.
Óku íkai ke mahino kiate au pe koeha e meá kuo hoko he taimi ni. Kaekehe óku í ai e Public Service Commission he taimi ni ke nau ngaue fakataha mo e kau taki ngaue mo e kau Minisita ke fakaleleií e faifatongia á e kaungaue fakapuleánga ó fakatatau ki heénau polokalama ngaue fakataú moe Performance Management System kuo nau faúfaú.
Ko e kupu 39, 40 mo e 41 ó e Public Finance Act é Tokoni lahi ki he kau fakafofonga Falealea he ikai ke nau Minisita ke nau muimuií ofi e faáhinga faihala pehe ni. Óku kei ási mai pe mo e toutou folau ki muli pe fakalotofonua ke maú mei ai á e totongi folau (per diem) pea mo e totongi fakafufu (bribery) ke tokoni ki ha fengauáki fakapisinisi mo e Minisita pe Ófisa maólunga he Puleánga pe ko e toloi hono fakahoko honau fatongia totonu kae óua leva kuo totongi fakafufu (bribe). Ko e ngaahi meá éni é mahuínga ke fai ha ngaue ki ai étau kau fakafofonga foóu temou fili mai, tatau aipe pe teke Minisita pe íkai.
3. Founga fakapaánga foóu ko e Public Private Partnership (PPP):
Ko e founga fakapaánga koéni óku aleapau á e Puleánga (Public) pea mo e kautaha pe ngaahi kautaha tautaha (private) ó íloa fakanounou ko e PPP kuo ngaue lahi'aki ia é he ngaahi fonua óku vaivai énau tuúnga paánga humai mei he tukuhau á e Puleánga ke fua áki e budget fakataú. Naé kamata ngaue mai áki ia é he ngaahi vahefonua (state) ó Ámelika ki heénau ngaahi langa lalahi he senituli 19.
Ko e fuofua hopo he hisitolia ó e PPP ne hoko ia he 1837 he vahaá ó e The Proprietors of Charles River Bridge pea mo e Proprietors of Warren Bridge ‘i Massachusetts, USA. Ko e úhinga ia óku mahuínga ai ki hotau Puleánga ke úluaki faú ha lao ke fakahoko áki e ngaahi ngaue PPP í Tonga kimuá pea toki fakahoko e ngaahi langa fakapaánga lalahi he founga PPP. Ko Fisi naá nau kamata ngaueáki e PPP he 2006 pea ne faú énau Lao PPP he taú pe koia. Óku lolotonga ngaue á e ADB mo e Puleánga ó Papua New Guinea (PNG) he lolotonga ni ki hono faú e lao PPP ke ngaueáki é PNG.
Koeha á e PPP pea koeha é mahuínga ai ke ái hano lao? Óku lahi e ngaahi kalasi kehekehe ó e PPP ka ko e kalasi óku lahi taha hono ngaueáki á e Langa, Fakalele pea Foaki (Build, Operate and Transfer) ki he Puleánga. Ko e founga koéni ko e aleapau á e Puleánga mo e kautaha taautaha (private company) ke kumi éhe kautaha ha paánga ó langa áki ha koloa (Hala Puleánga, Hala Fakakavakava, Uafu, Malaé Vakapuna, etc) maáe Puleánga pea fakalele é he kautaha tautaha ke ma'u mei ai á e totongi ó éne fakamole pea toki fakafoki leva e koloa ko ia ki he Puleánga.
Lolotonga hono fakalele é he kautaha tautaha koéni e koloa ko ia kuo pau ke totongi é he kakai ó e fonua pea mo kinautolu mei muli tenau ngaueáki e koloa ko ia, ó hange pe ko e totongi tukuhau.
Óku mahuínga ha lao PPP kene maluí e kakai ó e fonua mei he ngaahi totongi ‘ikai fakaátuí e ngaueáki é he kautaha tautaha pea mo énau ngaahi totonu kehe, ke maluí e Puleánga mei ha meá é hoko ki he kautaha tautaha pea mafuli mai e moúa (debt) ó e kautaha tautaha ki he Puleánga.
Óku toe mahuínga ke maluí e Puleánga mo e kakai mei ha fuú moúa faufaua é fakatupu é he kautaha tautaha ko haánau feinga ke maú haánau tupu lahi mei he PPP pe ko haánau taétokanga pe ko haánau fengaueáki mo ha kau ngaue maólunga ó e Puleánga (hange ko e founga corruption neu lave ki ai í ólunga).
Óku toe mahuínga pe ke maluí fakalao e kautaha tautaha tenau fengaueáki mo e Puleánga, mo e founga hono filifili (procure) kinautolu pea mo e átakai ó e fonua mei ha ngaahi ngaue taé tokanga á e kautaha tautaha.
Kuo mahino mai ko e halafakakavakava mei ‘Umusi ki Folaha ko e PPP ka óku kau e ADB he fakapaánga e project ko ia pea óku í ai e Ófisi PPP ó e ADB í Manila tenau tokoni mo faleí e Puleánga pea mo e kautaha tautaha é fili kene fakalele mo tanaki e toll mei he Hala koéni.
Ko e ongo uafu ó Nomuka pea mo Úiha kuo na tanaki paánga ki ai pea ka lava hono langa ko e koloa ia á e ongo motu fakataha mo e Puleánga - fakafofongaí é he Poate Taulanga pea óku íkai totonu ke toe totongi é he kainga e ongo motu énau ngaueáki e uafu.
Ko e fakalahi ó e Malaé vakapuna Lupepauú í Vavaú ne u hohaá lahi ki ai he óku íkai ke lahi ha maúánga paánga mahino ke tokoni ki hono totongi fakafoki e paánga á e kautaha tautaha é fili kihe PPP koéni.
Ko e totongi tuúta ó e ngaahi vakapuna óku puleí fakavahaá puleánga ia pea he íkai maú ha paánga lahi ia mei ai. Ko e tokolahi e kau pasese te nau folau ki Vavaú he íkai ke aú ia ki he tokolahi ó e traffic fakahoa ki Nadi pea ko e space ke lisi atu mei he malaé vakapuna he íkai ofi ia ki he space ó e malaé vakapuna Nadi ki hano totongi e paánga ki he kautaha tautaha.
Ne u toe hohaá lahi heéku sio hifo ki he press release á e Puleánga (21 Ókatopa 2021) ki he kautaha ko e Raw Mana kuo fili ki he ngaue ni. Úluaki ko e kautaha koéni naé toki fokotuú pe í Siulai 2020 í Pilitania, hala haánau taukei faka PPP pea ko e fakafuofua ki he US$121 miliona, óku lahi mamaó éni he fakamole á Fisi ki hono fakalahi e terminal ó e malaévakapuna Nadi. Ko hono ua, ko e Pule ó e Raw Mana (Havea Gatti) naé ási mai hono hingoa he faáhinga naá nau fokotuútuú e Kautaha ki he Casino ki Tonga he ngaahi taú sií ki mui ni. Ko e Casino, ko e founga kumi paánga lelei éni óku ngaueáki í muli ki he terminal space ó e malaé vakapuna, pea ko e meá ia neu hohaá ki ai he fakamatala mei he Puleánga.
Kapau óku teéki maau e aleapau mo e Raw Mana pea ko e kole ki he Puleánga lolotonga ke fai fakaleleií mua e ngaue due diligence ka óku ou tui au tetau kei lava pe ó kole tokoni fakataha mo e no maámaá mei hotau ngaahi hoangaue mei muli kae tuku e PPP pea mo e fengaueáki mo e Raw Mana heé fuú lahi e moúa PPP ke totongi.
Naé langa fakalahi e air terminal í Nadi ki hono fotunga lolotonga áki pe e F$129 miliona (Annual Report, 2017) pea naé fai kotoa e ngaue ko éni éhe Airports Fiji Limited. Óku fuú siísií fau éni fakahoa ki he US$121 miliona ki hono falaleleií ó e terminal Lupepauú, neongo é í ai e fiemaú ke fakalahi e runway. Óku í ai étau public enterprize ki he malaé vakapuna, ko e faingamalie éni kenau fakakaukau’i mo kumi e paánga koéni pea ne lahi pe ngaahi hoa ngaue mei muli naánau fietokoni grant ki Vavaú, he kuohili kae tuku e PPP.
Óku ou tokanga lahi ki he press release á e Puleánga (21 Ókatopa 2021) hono kei fakamuómuá e Huafa ó éne áfio (Tupou VI) neongo óku íkai hano mafai faka-Executive kene approve e faáhinga fokotuútuú koéni á e Puleánga lolotonga (Kupu 51[1] ó e Konisitutone).
Ne hoko e meá tatau he 1977 í he folau mai á e tokotaha ko John Meir mei Kanata mo éne fokotuútuú ke langa e Pangike (Bank of the South Pacific) pea kau heéne ngaahi project lalahi ke langa fakalahi e malaé vakapuna Fuaámotu. Ne íkai fai leleií éhe Puleánga koia honau fatongia ke vakavakaií fakalelei e tokotaha ni pea ne toki puke é he Kau Polisi í Vancouver í he 1978 ko hono ngaahi moúa tukuhau he ngaahi taú lahi.
Í he 1999, ne folau mai ha tangata Ámelika ko Jesse Bogdonoff mo éne fokotuútuú ki hono ‘invesi e paánga Talasiti á e Puleánga mei he fakatau paasipooti pea ne íkai sivisivií fakalelei éhe Puleánga e fokotuútuú koéni. Ne fakafolau e ongo Ófisa maólunga mei he Puleánga Tonga ki Ámelika kena vakaií e fokotuútuú fakapaánga mo e system á e Kautaha á Bogdonoff ko e Millennium Asset Management Co. Ko e kautaha ko éni naé toki fokotuú pe í Maasi 1999. Ne foki mai á e ongo Ófisa maólunga ko éni mei Ámelika mo éna lipooti pea tukuange leva éhe Kau Talasiti e paánga ko éni koe US$26 milliona pea ko éne puli ai pe, neongo naé fai e ngaahi feinga fakalao ki ai. Óku mahuínga ke tau ako mei heétau ngaahi fehalaaki ó e kuohili í hono ngaueáki e Huafa ó éne áfio í he ngaahi meá lalahi peheni, teéki ke fakamahinoí lelei ki ai hono fakaikiiki.
Óku íkai keu kau ki ha paati fakapolitikale pe teu poupou ki ha Kanititeiti taautaha. Óku ou tui mo mateakií e faitotonu, ngaue malohi mo hono fakafepakií á e faihala. Talamonu atu ki he teu fili Falealea mo e ófa lahi atu.
Samiuela T. Tukuafu, Suva, Fisi.
