‘Etita,
Hufanga he talamalu e fonuā, ki He’ena ‘Afifio mo e Fale ‘o Ha’amoheofo, Hou’eiki, Pule’anga mo e Fale Alea ‘o Tonga ka e ‘uma’ā ’a e Tonga kotoa. Ka e ‘atā mu’a ke fai ha fakatalanoa ki he tūkunga hotau fonua hei’ilo na’a ‘aonga ki he’etau ngaue.
Faka’apa’apa ki He’ene Afio na’a lave e fakatalanoa ki he maa’imoa ‘o e Tofolofola Huufi ‘o e Fale Alea ‘o e Pule’anga Faka-Tu’i ‘o e ‘Otu Tonga mo ha lea-tamu-lea he pangai ‘o ha’a vavanga ka e ‘ataa mai ke fai ha kautalanoa ki he uho e palopalema kuo toloto ai e fonua.
‘Uluaki, ko e ‘ikai lava ‘e he Fale Alea ‘o fakahoko hono fakatongia tefito, ko hono sivisivi’i e ngaue ‘a e pule’angā. Koeha leva hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e palopalema koenī? Ko e lolotonga ni ‘oku fekoloaki ‘a Fale Alea ‘i he ongo fakakulupu ‘e ua (Patoa/Pak). Tokolahi leva ‘a e Pak (15/10) pe ofi kiai ‘o nau Palemia mo Pule’anga. Ka ko e Palemia/Pule’anga (Kapineti) ‘a e kulupu ‘oku nau pule’i ‘a e paloti ‘a Fale Alea ‘aki ‘a e tokolahi na’anau ikuna ‘aki ‘a e paloti kihe palēmia. Ko e fehu’i, ‘e lava ‘a e kulupu tatau ‘o sivisivi’i tau’ataina ‘a e ngaue ‘a ha pule’anga ‘oku nau poupou kakato kiai, ‘IKAI. Fefē ‘a e kulupu PATOA, ‘oku ‘ikai kenau ma’u ‘a e tokolahi (10), ‘IKAI. Ka ‘oku ‘iai ha founga ke lava ai hano fakakouna ‘a Fale Alea, ‘Io.
‘I he tipeiti mo e tālanga fefeka pea ‘e lava ‘e ha taha ‘o fakakouna ‘a e toenga ‘o e Fale Alea (Kapineti 12/Toenga Fale 14) ‘aki e ‘uhinga malohi kiha ngafa fatongia ‘o e Fale. Ka koeha ‘a e ‘uhinga ‘oku ‘ikai hoko ai, ‘uluaki ‘oku ‘ikai ha taha mataotao pehē (faivalea fakalotoa mo ‘uhinga) he toenga memipa ‘o e Fale Alea. Ua, ko e toka’olunga ‘a e fakakulupu ia honau fakatongia ko e Fale Alea ‘o Tonga. Tolu, ‘e lava ‘a e fakalotoa ‘o ngaue ‘aki ha Sea ‘o e Fale Alea ‘oku masila faka’atamai ke ne tataki ‘a e fakatalanoa ‘a e Fale. Ka ‘oku ma’u ‘e he Fale Alea ha Sea ki he fatongia koia, ‘Ikai.
Pea toki fā, atu kiai ‘a e tu’unga ‘ilo mo e pōto’i ngāue ‘a e kau memipa ‘o e Falē, Koia ai, ko e solova‘anga ‘o e palopalema koeni, ko e to’o e faka-kulupu/faka-paati mei he Fale Alea ‘o e fonua.
Ua, ko e palopalema fakangāue ‘a e pule’anga. ‘Oku ‘i ai ha ‘uhinga lalahi ‘e ua ‘oku ala hoko ai. Ko e ‘ikai ma’u ‘e he sino ngaue ‘o e fonua ha ‘ilo mo ha taukei fe’unga ke fakahoko ‘aki ‘a e fatongia ‘o e pule’anga. Ko e palopalema faka-ako eni. Tanaki mai ki ai mo hono faka-politikale’i ‘o e sino ngaue ‘o e fonua. Ko e palopalema ‘uluakĩ ‘oku hā mai ‘a e lahi ‘o e lipooti fakapa’anga ‘oku ‘ikai lava pe tomui ‘i he tapuni ‘a e ta’u-faka-pa’anga. Tufa ‘o e aleapau ngāue ‘a e pule’anga te’eki maau pe tōmui hono tūkunga fakalao mo hono tu’utu’uni ngāue.
Ko e palopalema hono uā, ko e fili fakapale faka-politikale ‘o e ngaahi poate ngāue ‘a e pule’angā. Fakatou’osi kinaua, kuo ‘iai ‘a e fakamo’oni mahino ‘oku hoko. Pea ‘oku ‘ikai ngata he’ene hokō ‘i he tapa kotoa fakangāue hotau fonuā, ka kuo lauita’u. Kotoa ‘a e ngaahi tō’onga ko enī, ko e taha ‘o e me’a tetau ala tuhu kiaī, ko e ‘ikai sia’a ‘a e kakano ‘e tau akō ‘i he ‘ilo mo e taukei ngāue ‘i he fungavaka mā’olunga (tertiary). Na’a kuo taimi ke fai hano vakai’i ‘a e ‘univesiti ‘oku ne fafanga faka-‘ilo ‘a e tokolahi ‘o e kau ngāue ‘a e fonua.
‘Oku ‘ikai ko Tonga pē ‘oku hoko ai ‘a e palopalema fakangāue ko‘eni, ka kuo ‘i ai ‘a e ngaahi fonua mo e kautaha ngāue lahi kuo nau foua ‘a e palopalema ni ‘o nau liliu ai ‘enau founga ngāue ‘o fakamahu’inga’i ange ‘a e taukei (experience) ‘o toka’olunga ia he mata’itohi (Degree). Pea ko e ponasi ‘okapau ‘e ma’u fakatou’osi. Mole ke mama’o na’a taku kuo fai hano fakamo’ulaloa’i ‘a e ma’u ‘o e ngaahi faka’ilonga ako, ka kuopau ke fakapapau’i mo tuku taimi ke ne ma’u mo e taukei pea toki ‘ave kiha lakanga taki ‘i ha ngāue. He ko hono liliu ha fa’unga ‘ilo ‘o ha saianisi ke ngāue ‘i ha feitu’u pe taimi ko e fanautama ia ‘a e fakakaukau-loloto (reasoning/thinking), pea ‘oku ‘ikai ma’u fakataha ia mo e ngaahi faka’ilonga ako.
Koia ai, ko e palopalema ‘oku toloto ai ‘a e fonua ‘i hono fakakatoa, ko e palopalema faka-‘ilo mo e fakakaukau mei hono ongo kupu lalahi, Fale Alea ko e kupu ki he tataki fakalao hono fakaivia ‘o e ngaahi langa fakalakalaka. Pule’anga, ko e kupu fakahoko ngāue. He ‘ikai teu toe lave ki he uesia tamaki ‘oku ne ‘omai ki he fonuā faka-katoa.
Pea ‘oku founga ‘e ua hono solova ko e founga faka-ta’e-ako mo e founga faka-ako. Ko e natula ‘o e founga faka-ta’e-ako ‘oku fakasisi mai ‘aki e me’a ‘e tolu, koe fetūkuaki faka-politikale, loi mo e ngāue kākā ‘a eni ia ‘oku hā fefeka mai ‘I he ngaahi ‘aho ni. Ko e founga faka-ako, ko hono kapikapi ‘o e fa’unga mo fakaivia kotoa ‘a e fonua mo hono ngaahi kupu fakasōsiale ki he’ene langa fakalakalaka ‘aki hono toe fakafoki ‘o e fonua kihe fakavahe lalahi (Vahe Hihifo, Vaheloto, Vahe Hahake, Kolomotu’a, Kolofo’ou, Ma’ufanga) mo hono ngaahi pule’anga fakavahe kuo ‘osi fakasisi mai ‘e he fa’unga lolotonga. Pea ko e me’a pē ia tene to’o ‘a e fakakaukau ‘o e ‘ā vahevahe kuo tō ‘e he faka-paati kihe fonua. Ko e tefito’i fakakaukau ‘o e tatau ko e lao pē mo e molale ‘o e taufatungamotu’a mo e lotu te ne ‘omai.
Kae mulituku ‘aki ‘a e fakatalanoa ‘a e tautapa folofola mei He’ene ‘Afio ko e ‘ulu ‘o e fonua, ke tuku ā hono fili faka-ta’e-ako (‘i he ‘uhinga ‘a e Lo’au, ta’e-fakakaukau) ki he Fale Alea he ko e sino ia ‘oku fa’u ‘a e lao ki he ngāue ‘a e fonua pea ‘omai mei ai ha pule’anga pē ko e sino ngāue. He ko e palopalema kotoa koeni ‘oku kamata mei ho’o fili. Pea ki he moto ‘o e fonua “Otua mo Tonga ko hoku Tofia” ke ‘omai ha poto ke tataki ‘e tau ngāue.
‘I he loto faka’apa’apa mo’oni.
‘Inoke Fotu Hu’akau
