'Etita,
Ko e ki'i fakakaukau pe 'eni na'a 'aonga ki he vahevahe fakakaukau 'oku fai he paenga ni.
Fakaloto'i (tohoaki'i/fakalotoa), Kakaa'i (taki hala'i), pea mo e Koto founga talaki'anga ongoongo.
Ka 'i ai ha faka'ilonga mahino (tekeutua) ke fakatokanga'i 'i ha vaha'a 'o ha sosaieti 'oku pule'i (pulepule'i) pea mo ha founga 'oku tau'ataina, 'e mahalo ko e faikehekehe 'i he vaha'a 'o e ongo fo'i lea 'e ua: Fakamalohi'i pea mo e fakaloto'i.
Ko e ngaahi taumu'a 'a ha Pule'anga 'oku pule'i (pulepule'i), 'oku meimei ke a'usia 'o fakafou 'i he ngaahi 'uhinga (founga) fakamalohi. Ko e ngaahi to'onga 'a e tangata, pea 'i he taimi 'e ni'ihi ko 'enau fakakaukau, 'oku fakamalohi'i ki he sipinga (founga) 'aki 'a e mafai 'o e Pule'anga. 'I he tafa'aki 'e taha, ko e fakakaukau 'o e sosaieti fakatemokalati ko e a'usia 'ene ngaahi taumu'a 'i he founga fakaloto'i (tohoaki'i). Ko e tangata 'oku tui-pau pe tohoaki'i 'aki 'a e mamafa 'o e fakakikihi ('uhinga) ke poupou pe fakafepaki ki ha kau kanititeiti (kau kole lakanga), ngaahi tu'utu'uni (lao), pea mo e ngaahi ngaue. 'I he taimi 'oku 'i ai ha poupou (taukave) fe'unga 'i ha tafa'aki 'e taha pe ko e tafa'aki 'e taha 'o e fakakikihi...´ ('uhinga), pea ko e tafa'aki leva ko ia te ne fataki e 'aho.
Kaepango, ko e tu'unga fakakaukau 'oku faka'uta ki ai (sio loto) 'e ha kau tangata'ifonua maheni ange (mo ma'u fakamatala/ 'ilome'a) mo 'atamai matala 'i hono fua-tautau e kau kanititeiti (kau kole lakanga/fili falealea) pea mo e ngaahi me'a (fakakaukau) 'oku nau tuku atu, pea toki fakahoko 'a e ngaahi fili fakapotopoto, 'oku 'ikai fa'a potupotu tatau ia pea mo e ngaahi sino'i mo'oni 'o ha Pule'anga Fakatemokalati Fakaeonopooni. Ko e lahi taha 'o e ngaahi fonua fakatemokalati 'a ia na'a nau fuofua mateaki (tukupa) ki he fakakaukau ke tuku telinga ki he le'o 'o e kakai kuo nau tokonaki e misinisi (me'a ngaue) ke lava'i (fakalato) 'aki e taumu'a, ka (kae pango) ko e misini (me'a ngaue) kuo 'osi mapuni ia 'i he kau mio'i (kau kaka/taki hala).
Ko e konga e ngaahi misini (me'a ngaue) 'o e Temokalati 'oku kau ai 'a e ngaahi founga tufaki fakamatala (ngaahi nusipepa, ngaahi makasini, ngaahi fai'anga fakamafolalea, ngaahi faiva 'ata (hele'uhila), ngaahi tohi, ongoongo paaki pea mo e ngaahi ngaue (fetu'utaki) fakaloto'iuaea he vahaope). Pea 'oku 'i he koto (fokotu'unga/fa'ahinga) founga talaki'anga ongoongo, 'oku hanga ai 'e he kau taki hala (mio'i) 'o faka'apulu'i e ngaahi naunau (me'a ngaue) pea fakamamalie'i e ngaahi ve'eteka 'o e fakalotoa.
Pea ko hai leva 'a kinautolu 'oku nau taki hala?
Ko e konga lahi ko kinautolu ko e kau faka'ai'ai 'a ia kuo nau li'aki (tuku) 'a e konga fakalao fakatemokalati 'o e fakaloto'i pea fetongi'aki ia 'a e ngaahi founga kaka mo taki hala.
Ko e tangata fakatau 'a ia 'oku feinga ke fakatau kiate koe ha me'a kuo ngaohi (koloa), 'aki 'a hono viki'i hono ngaahi lelei pea mo 'oatu ia kiate koe 'i ha totongi taau, 'oku ne ngaue'aki 'a e fakaloto'i (faka'ai'ai) fakalao. Ko e tangata fakatau 'oku ne fakalahi'i e natula ('ulungaanga/lelei) 'o 'ene me'a kuo ngaohi (koloa), 'oku 'ikai lava ke fakaha 'a e ngaahi vaivai'anga fakatu'utamaki, pe taki hala, he ki he totongi 'oku kakaa'i.
Ko ha kanititeiti (toko taha kole lakanga) fakapolitikale 'oku to'o ha lakanga 'i ha ngaahi me'a (fakakaukau), pea lea ki he'ene ngaahi tu'unga fakaako 'a'ana ki hono fakalele ha 'ofisi 'i he fakatukutala lelei taha 'o e fakalotoa fakatemokalati. 'Oku hu 'o ata mai 'a e fakalotoa he taimi 'oku kalofi ai e ngaahi fakakaukau pe fakamele'i e kau kanititeiti (kau fakafofonga kole lakanga) fakafepaki.
Ko e Palemia pe Palesiteni 'oku ne 'ave 'ene fakakaukau/fokotu'u ki he kakai, fakakikihi'i (taukave'i) 'ene ngaahi tu'utu'uni (lao), kuo ne tokoni ki ha falukunga kakai teu fili 'atamai matala. Ko e 'ofisa faka-pule'anga 'oku ne va'inga pea mo e mo'oni vaeua, 'oku ne fakamana'i pe fakaifo kale'i (fakalai) mo e ngaahi tufaki'anga ongoongo, pe 'oku 'ikai pe ke loto lelei ke fetu'utaki pea mo e kakai, 'oku hoko ko e tokotaha mio'i (taki hala).
Ko e saianiti ngaohi'anga koloa (ngaue'anga lahitaha) 'oku ne hanga hake (tokanga) mo e ngaahi tali totonu (mo'oni) ki he fakaanga fakaenofo 'i he malu pe ngaahi fehu'i ki he 'atakai, 'oku taau ke faka'apa'apa'i (toka'i). Ka ko e kautaha 'oku ne 'ohofi 'a hono ngaahi fakaanga'i, 'oku ne fakamana'i (maluaki) 'a e maumau faka'ekonomika ki he kakai 'o e kolo, pe 'oku tali 'aki ha tu'uaki/hakeaki'i fakahaha malohi lahi, kuo tuku e kau fakaloto'i kae kau ki he kau taki hala (kaakaa/mio'i).
Ko e ngaahi fakataataa 'i heni 'e malava ke liuliunga, kae mahalo ko e poini (tefito'i fakakaukau) 'oku faka'au ke mahino (ma'ala'ala). 'Oku 'ikai ha tefito'i hala mo hano fakangofua ha ngaahi feinga ke tohoaki'i kitautolu ke fakatau koa, pe ko ha ngaahi kilimi fulu-nifo, ke paloti ki ha kau kanititeiti (kau kole lakanga), ke unga (kau) 'i ha ngaahi tau, ke fakamo'oni 'i ha ngaahi talite (aleapau) melino, ke fakalao'i e pelepa'anga, pe ke tapui (tu'usi/to'o) e ngaahi faiva fakalielia (ta'etaau). Ko e mafu (loto) mo e laumalie 'o ha founga (fa'unga) fakatemokalati 'oku fiema'u ai ke sivi'i e fo'i fakakaukau kotoa pe 'i he maketi (feitu'u fakatau'anga).
'E maumau e founga (fa'unga), neongo ia, 'o ka ko e fakamatala 'i he funga 'o e ngaahi tu'utu'uni 'oku fakahoko kuo 'ikai faitotonu (mo'oni) hono fakahoko (fakaha), pe ko e fakamatala mahu'inga kuo ta'ofi ia. Ko e taki hala (kaka/mio'i) 'oku ne faka'uli'i e vai pea mio'i/mimio e mo'oni. Ko e kau taki hala (kaka) lelei (fuluka) 'oku nau meimei 'omai 'a e ngaahi tu'utu'uni 'o fakatefito ange he ongo 'o 'ikai ko e sino'i mo'oni. 'Oku totonu ke fakatokanga'i ko e konga lahi 'ia kitautolu 'oku ue'i (tohoaki'i) 'aki 'a e konga lahi 'e he ongo mo e loto fehi'a (filifilimanako/laulanu), ka ko e sino'i mo'oni 'oku ne ngaohi 'e ia ke toe mamafa ange kia kitautolu ke ma'u 'a e faingamalie kotoa pe ke fakalika (fakafe'iloaki) ha ngaahi 'uhinga (fakakaukau) taau/fakapotopoto ange ki he'etau ngaahi tu'utu'uni.
'Oku 'i ai nai ha malu'anga pe tali (fakamatala) ki ha toko taha 'oku fekumi mo'oni ki he ngaahi tali 'o e ngaahi fehu'i fekau'aki mo e ngaahi ouau (ngaue) 'a e kakai (Pule'anga)? Na'e 'ohake 'e Pailato 'a e fehu'i-loto (fehu'i ke taki taha tali loto pe) ki he Fakamo'ui. "Ko e ha e mo'oni?" (Sione 18:38). 'I he ngaahi me'a ('uhinga) 'o kehe ange mei he kosipeli 'oku ha, ko e fehu'i ko ia 'oku kei talatala (veteki ngata'a) pe. Na'a mo ha fakamatala 'oku fakahoko matu'aki faka'aufuli ('ikai fakapalataha), 'e malava ke a'usia 'e ha kau tangata (kakai) faitotonu ha ngaahi fakama'opo'opo 'oku fepaki. 'I he tefito'i tui ko ia, te ke lava 'o faka'uta (sio loto) ki he ngaahi faingata'a 'i he faitotonu kae loto fehi'a (filifilimanako/laulanu) 'a ha kau tangata 'oku nau fai ki he fakamatala ta'etotonu mo fakakonga (filifili 'o 'ikai kakato)? Ko e mo'oni e fakaofo 'o e mo'ui fakaeonopooni 'a ia, ko e ngaahi fonua/founga temokalati 'oku nau mo'ui (hao) pe 'i he ta'au mo e tafe 'a e mio'i (taki hala), ngaahi mo'oni vaeua, pea mo e ngaahi loi mata'a'aa.
Mei ha tafa'aki mo'oni ange (ala ngaue'i), ko e ha nai 'a e 'uhinga 'o 'eni ki he Tonga kotoa, 'i ha fa'ahinga feitu'u pe mahalo 'oku 'i ai 'i mamani? 'Uluaki, ko e lahi taha 'o e kau Tonga 'oku nofo 'i he ngaahi fonua 'oku 'i ai honau faingamalie ke kau ki he ngaahi paloti 'i he ngaahi fili fakafofonga tau'ataina. Ko e kau ki ha ngaahi fili fakafofonga faka-feitu'u pe faka-fonua 'oku totonu ke 'i ai ha ngaahi 'ilo ki he ngaahi me'a 'oku hoko pea mo e kau kanititeiti (kau kole lakanga) fakafofonga. Ko hono mo'oni, 'oku fehangahangai ha toko taha 'i ha sosaieti tau'ataina pea mo e ngaahi tu'utu'uni tu'u ma'u 'a ia 'e malava ke fakahoko fakapotopoto 'o kapau ko e toko taha ko ia 'oku ngofua ki he fakamatala lolotonga (fakamuimuitaha).
Ko 'eni leva 'a e 'uhinga mo'oni 'oku tau 'efihia ai, ke ma'u 'a e ngaahi fakamatala taau totonu 'i he ngaahi ngaue lolotonga kae matala mo fakapotopoto 'etau ngaahi fili.
'Oku 'ikai ha tali faingofua ki he 'uhinga 'oku tau 'efihia ai, koe'uhi he ko e lahi taha 'o kitautolu 'oku 'i he ngata'anga (faka'osinga) 'o e tafenga fakamatala. 'Oku 'ikai ke tau nofo (tangutu) 'i he tumu'aki e hokohoko 'o e faitu'utu'uni. 'Oku 'ikai ke tau vahevahe 'a e 'ilo fakapulipuli ki he ngaahi ngaue mo e ngaahi fakakaukau 'a kinautolu 'oku nau takiekina 'etau mo'ui faka-'ekonomika mo faka-politikale. 'Oku tau lahi fakafalala pe 'i he me'a 'oku talamai kia kitautolu 'i he ngaahi kautaha tufaki'anga ongoongo pe ko e me'a 'oku fakahoko mai 'e ha kakai kehe 'a ia 'oku lava ke 'eke totonu ki he ngaahi loto'i siakale.
'Oku totonu ke fakatokanga'i ko e taki hala na'e fakama'ala'ala kimu'a 'oku hu'u 'i he halanga fakamatala 'i ha tefito'i 'uhinga 'e ua: (1) ko e ma'u'anga fakamatala mo'oni, pea mo e (2) tufaki'anga ongoongo.
Ko e fakakaukau 'o ha fatongia 'a ha ongoongo tau'ataina, ko hono sivi 'o e ngaahi taki hala (mio'i) 'i he ma'u'anga fakamatala pea 'omai 'a e fakamatala tonu 'i he ngaahi fakakaukau mo e me'a 'oku hoko. Ka kuo pau ke fakaha (tala) heni 'oku 'ikai ke fa'a fakahoko 'a e fatongia ko ia 'e he ngaahi tufaki'anga ongoongo. Ko e masiva poto (vale), tafataha 'i ha faka'ohovale ke lava 'o tohoaki'i ha tokanga, ngaahi fakapalataha 'a ha kautaha, pea mo e fakapalataha fakafo'ituitui, kuo nau 'osi fakahelekeu kotoa he taimi mo e fakahoko fe'unga 'o e ngaahi tufaki'anga ongoongo 'i he mamani tau'ataina ni.
Ko e me'a fakaloloma taha 'i he ngaahi me'a ni 'a ia ko e sosaieti tau'ataina 'oku makatu'unga lahi 'i he falala ... falala 'i he Pule'anga, falala 'i he founga fakalele ako, pea mo e falala 'i he ongoongo. 'Oku si'isi'i ha ngaahi Pule'anga fakatemokalati he 'aho ni 'oku nau ma'u e fiefia 'o e loto-ma'u kakato mo e falala 'o e kakai fili. Pea ko e ngaahi tufaki'anga ongoongo kuo 'ikai kenau fakahoko lelei fe'unga ke fakatupu ha va 'oku toe 'ata ange 'i he vaha'a 'o kinautolu pea mo honau ngaahi pataloni (kakai 'oku nau lau e ongoongo).
'Oku mahu'inga ki he faifatongia 'a e Pule'anga pea mo e ongoingo fakatou'osi ke fakahoko ke a'u ki ha fa'ahinga tu'unga fe'unga, 'a ia 'e 'ikai toe ongo'i ai 'e he kakai tau'ataina mo 'ofa 'oku kakaa'i kinautolu. Ko e ngaahi liliu 'i he halanga ko ia 'e 'ikai ngali ke fakahoko kae 'oua kuo fiema'u 'e he kakai.
'I he vaha'ataimi atu ko 'eni, fakapapau'i 'a e ngaahi ma'u'anga fakamatala te ke ala falala ai. Poupou'i 'a kinautolu mo e ngaahi tafa'aki 'o e ngaahi tufaki ongoongo 'a ia kuo nau 'omai ha ngaahi fakamo'oni 'o e feinga ki he faitotonu. Ohi ha tokanga 'o e tui 'oku 'ikai tafia ngofua (tatafili/fakata'eta'etui) mo e tu'uaki, ngaahi lau 'a e kau fai pulusi, ngaahi ongoongo, ngaahi fakamatala tatanaki, pea mo e kau 'ofisa fakapule'anga. 'Oua na'a fakafalala 'i ha ma'u'anga fakamatala pe 'e taha 'o kapau 'oku ke ngaue mo ha fa'ahinga me'a 'oku 'i ai hono 'uhinga (mahu'inga).
'Oku 'i ai 'a e kakai falala'anga mo faitotonu 'i he Pule'anga, pisinisi, pea mo e tufaki'anga ongoongo, 'a ia ko e feinga ke fakaha fakalelei ka ko e 'oku 'ikai siva ha 'amanaki ai, tautefito kapau 'oku ke loto lelei ke ke tali 'a e ngaahi fatongia ke liliu e ngaahi ngaue 'a e tangata 'i he mamani ko 'eni. Pea 'oku totonu ke 'i ai ha tokanga 'a e kakai Tonga ki he ngaahi ngaue 'a e kakai (Pule'anga).
'Ofa atu
'Efinanga Moimoiangaha
Siosaia Moimoiangaha
siatahi [at] yahoo [dot] com
