‘Etita,
Fakamalo atu kia Ms M. Tu’akalau Samson mei Pilitania Lahi ‘a e tanaki mai, pea mo hono talamai ke ‘oua na’a tau to e ‘omi ha talanoa tukungutu, pe ‘oku fa’a ui ko e fananga, ki he lau Tu’i ‘o Kanokupolu he kuotau Kalisitiane, pea mo e kuonga ‘o e kau Tangaloa ne tupu mai ai ‘a e fuofua Tu’i Tonga ko ‘Aho’eitu, ko e fakatevolo ia.... Kapau ko ia ne totonu ke ‘oua to e fai ha ouau fakaha’a mo faka-Tonga motu’a (Taumafakava, Kau Nimatapu, etc.)... he hala ‘a e Tupou IV he ‘oku ne nau tupu mai mei he kuonga fakatevolo pea 'oku nau to e konga fakatevolo.
Mahu’inga pe ‘etau lau Tu’i kapau ‘oku tau lau ‘ilo ko e Ha’a Tu’i ‘o mamani
fulipe... ne te’eki ke ai ha fo’i taha ‘iate kinautolu ne ta’etupu mai ‘o
‘ata’ata mei he fa’ahinga tui ne ai honau konga fakalangi, faimana pe
faka’otua (tatau pe ko e ‘otua fe)..., pea ‘oku fa’a ‘iloa he ‘aho ni ko e lau
fakafananga ‘eni. Kou kole atu pe kia Ms Samson kataki pe ‘o kumi hakili atu ki he kamata’anga ‘a e Ha’a Tu’i ‘o Pilitania Lahi ‘oku ke nofo laulau ta’u ai pe na’e tupu mai mei he fa’ahinga tui fe, pea ‘oku ai hono konga fakafananga kuo totonu ke ke lau’ilo ki ai. Pea ke kataki ‘o kumi he hisitolia ‘o mamani fulipe ‘a e ‘u Ha’a Tu’i pea ke talamai pea ne ai ha Ha’a Tu’i ne tupu he ‘ata’ataloa ‘ikai ke ai ha fa’ahinga tui ‘oku nau konga fakalangi, faimana pe faka’otua.
Malo pe nofo ‘i Pilitania Lahi, ka kou manatu ki he’etau lea Tonga, nofo ‘i
‘api moli ka e fu hala.... Ms Samson, ko e tupu’anga ‘o e Ha’a Tu’i ‘o Pilitania
meia Woden ko ha ‘otua ta’efakakalisitiane pe lotu fakapangani. Pea ‘oku ‘ikai
hano kovi ‘etau talanoa ki ai, tatau pe mo e talanoa ki he talatukungutu ne
tupu mai ai ‘a ‘Aho’eitu mei he kau Tangaloa. Kuo fakamo’oni he ‘aho ni ko e
kau Tangaloa mo e kau Maui ko e kakai mo’oni ne mo’ui he kuonga ko ia, neongo ne tau lau ko e fananga, pea ne pehe pe mo Woden ko e fu’u siana mo’oni pe ia ne to’a neongo ne pehe ko e fu’u ‘otua (‘oku fakahingoa ‘a e city heni ‘i Kenipela kia Woden).
Ms Samson ko e fananga (myth) ko e anga ia ‘a e sio mo e faka’uhinga ‘a e kakai ‘o e kuonga motu’a ki he ngaahi me’a lalahi ne hoko he’enau mo’ui, pea nau fakamatala’i he ngaahi founga ‘oku anga fakafaimana, fakalangi mo faka’otua, pea ‘oku ‘ikai hano kovi he ko e anga ia ‘a e ma’u ‘etau fanagakui he ‘aho ko ia. Ka ko e fananga ia ‘oku lahi hono ngaahi konga fakahisitolia... pe mo’oni..., pea ne ‘uhinga ai ‘eku fakalanga talanoa ki he kaveinga ‘o e fahu, pea mo e faka’uhinga ‘a ‘etau fangakui ki he ‘eiki si’i, ‘eiki lahi (Tu’i Tonga), ‘eiki posi pe ‘eiki si’i, ‘eiki te’ete’e (Tu’i Tonga Fefine), ‘eiki te’ete’e ‘aupito (Tamaha), ‘eiki te’ete’e ‘aupito’aupito (Tamatauhala). ‘Oku ‘ikai ko ha fananga pe loi ‘ena ko e mo’oni ia pea ‘oku kei fai mai pe ‘a e lau’eiki ‘o a’u mai ki he ‘aho ni, mei he Fale ‘o e Tu’i lolotonga ‘o lele hifo ai ki he kau hou’eiki mo e ngaahi kainga mo e famili kotoa pe.
‘Oku kei fai pe ai ‘a e lau’eiki. Neongo ‘a e ‘eiki ‘a Sisu Kalaisi mo hono tuku
‘a e Tu’i Kanokupolu mo kitautolu ki langi ka ‘oku te’eki ke mole ‘a e lau
‘eiki meia kitautolu katoa, kei kakano’aki ‘etau nofo fakakainga mo e
fakafamili, tuku kehe pe kau Tonga Pilitania hange ko koe ‘oku mou ‘eiki
tafataha pe kia Sisu Kalaisi mo Kuini ‘Elisapesi II, ‘ikai kemou to e lau ‘eiki
mo lau fahu kimoutolu. ‘Oku ai ‘a e vahevahe ia ‘o e fananga hange ne ke lave
mai ki ai, ka ‘okapau te tau ‘alu ki ai, hange ko e fa’ahinga ko e ‘creation
myth’, ‘revelation myth..., ‘heroic myth’,’fairytale myth’, pea te tau to e
‘ohovale he ‘oku to e lahi pe ia he lotu faka-Kalisitiane mo e lotu faka-Siu,
pea to e hange ha veve he’etau nofo faka’aho he ngaahi ‘aho ni neongo ‘oku ke pehe ‘e koe ‘ikai ke to e hoko hena. Mahalo sai ke ke toki kumi atu ki ai
fakataha mo e kumi atu ki he tupu mai ‘a e ngaahi Ha’a Tu’i mei he ngaahi
fananga. ‘Oku ‘ikai kovi ‘a e fananga ia ka ‘oku tau teletele mo fukefuke’i
hake ke lava ketau sio atu ki honau ngaahi konga fakahisitolia. Hange pe ko
‘etau teletele hake ‘a e ngaahi fananga he lotu faka-Kalisitiane katau sio atu
ki he ngaahi konga fakahisitolia ‘o e mo’ui ‘a e kakai Siu (mo e ‘u revelation
myths) mo e talanoa ‘o e fakatupu (Creation myth) pea mo e mo’ui fakahisitolia ‘a Sisu Kalaisi ko hotau ‘Eiki.
‘Oku ‘ikai ke u fielave atu ki ho’o lau mai ki he fakakaukau ‘o e ‘legitimate’
mo e ‘illegimate’ pea pehe kia Vilai mo Kuini Salote he ko e topiki
pelepelengesi ia he’etau nofo ‘a kainga mo e ‘afio hotau Hau, ‘a e ‘oku ke
talamai ko e to’onga fakafananga. Ms Samson kataki ‘o ‘alu ‘o siofi mo ‘ai ke
maau ho’o talanoa laine ‘eiki mo e ha’a fekau’aki mo e Ha’a Tu’i lolotonga ka
ke toki ha’u ‘o talanoa mai, ke ke ‘ilo e ‘u laine ‘ene fihifihi mo e fihifihi
‘a e lau’eiki faka-Tonga, ‘oku ‘ikai matangofua ia hange ko ho’o lafo mai.
Kapau te u talanoa atu he ‘u laine ‘eiki lalahi ‘o e Ha’a Tu’i Kanokupolu ‘o e
‘aho ni, Ha’a Tu’i Takalaua, Ha’a Tu’i Tonga mo ‘ene fekau’aki mo e Tamaha,
Tamatauhala mo Ha’a Falefisi, ‘a e ‘oku makatu’unga ai ‘etau lau’eiki, pea kou
tui pe he’eikai ke ke fie folahi ta’efaka’esia mai ‘a e tu’u ‘a Vilai mo Kuini
Salote mo ho’o fakatauhoa ki he’ena fehuhu ko Tupoumoheofo mo Lavinia Veiongo.
Hange ko ‘eku lau ‘oku pelepelengesi ‘etau ‘alu ketau talanoa ki he ‘legimate’
mo e ‘illegimate’ he’etau nofo ‘a kainga, pea malo pe hono folahi mai e konga
ko ia. Ka ‘oku ou kole atu ke ke to e vakai ange homou Ha’a Tu’i lahi taha ‘a
mamani ‘oku ke nofo ai he ko ‘enau tupu mai meia Woden, hange pe ko e tupu mai ‘a ‘Aho’eitu meia Tangaloa ‘Eitumatupu’a ‘oku ke pehe ‘oku fakatevolo. ‘Osi ange ko e ongo fakatevolo loua, pea ke kataki ‘o to e fekumi atu ki he anga ‘o e tu’u ‘a e Ha’a Tu’i ‘o Pilitania Lahi mo ‘enau fekau’aki mo e Lotu Faka-Kalisitiane, pe ko hai ‘ia kinaua ‘oku ‘eiki lahi ‘i ho’omou tuku
fakaholo, katau toki hoko atu.
Faka’apa’apa atu,
Siosiua Lafitani Tofua’ipangai
Lo’au Research Society (LRS)
pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au
