‘Etita,
Ko e faha’i ‘Fakaanga’ (Opposition) ko e taha ia ha tu’unga (structure) ‘iha Falealea, pea ‘oku mahino ‘aupito ‘a hono fiema’u kae lava ke ngaue lelei ‘a e Falealea ‘iha Pule’anga Faka-Temokalati.
Ko e taha foki eni ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ‘o ha Falealea ‘i he fa’ahinga sisitemi faka Uesiminisita (Westminster System).
‘Oku fu’u fiema’u ‘aupito ‘a e Faha’i Fakaanga ka e lava ke fakahoko lelei ‘a hono fakalele ‘o ha Pule’anga Faka-Temokalati. ‘Oku fili kotoa pe ‘e he kakai ‘a e Faha’i Fakaanga ki Falealea fakataha mo e Palemia mo ‘ene Kapineti.
‘Oku fiema’u foki ‘a e Taki ‘o e Faha’i Fakaanga Ke ne ‘ilopau pea mahino kiate ia ‘a e ngahi Lao Fakaangaanga (Bills) kotoa pe ‘oku ‘omai ki Falealea. Kuo pau Ke poto mo ‘ilo e ngahi pisinisi kotoa pe, Lao Fakaangaanga kotoa pe ‘e fakahu mai ki he Fale.
‘Oku ne hoko foki ko e tokotaha Lea (spokesperson) ma’ae Faha’i Fakaanga mo e kakai kotoa pe ‘oku nau Fakaanga’i pe Fakafepaki’i ‘a e Pule’anga. ‘E Hoko foki ia mo e Palemia ke na tataki mo Fakahinohino ‘a e kakai ‘o e fonua ki he ngahi Lao kotoa pe ‘oku fakaangaanga pe paasi ‘i he fale.
‘Oku hoko foki ‘a e Faha’i Fakaanga ko ha Pule’anga Talifaki ia (Shadow Cabinet) ‘oka fiema’u ke fakahifo ‘a e Pule’anga lolotonga ‘i ha fa’ahinga founga pe kuo finangalo ki ai ‘a ‘Ene ‘Afio.
Ko e ngahi fatongia eni ‘o ha Faha’i Fakaanga ‘i ha Pule’anga Faka-Temokalati:
- Ko hono Fakahifo ‘o ha Pule’anga- Ko e tefito’I ‘uhinga eni mo e ngaue ‘a ha Faha’I Fakaanga ke nau fekumi ma’u pe ke Fakahifo ‘a e Pule’anga, pe ke nau Fakafisi (resign). ‘Oku nau fakahoko eni ‘I he ‘enau feinga ma’u pe ke fakaloto’I ‘a e kakai ke nau tui ki he‘enau ngaahi taumu’a, pe ko hono fakaului e kakai ke nau Fili ha Pule’anga fo’ou ‘i he taimi Fili.
- Ko hono Fakafehu’I (scrutiny), mo hono fakaanga’i (criticism), pea mo hono fokotu’u ha ngaahi palani ke fakalele’i (improvements) ki he ngaahi Lao mo e ngaahi me’a Fakapa’anga (finances) kotoa pe.
- Ko hono Sivi’I ‘o e ngaahi Fakamole kotoa pe ‘a e Pule’anga, mo e Pa’anga ‘a e Fonua (Public accounts)
- Ko hono Fakamaama mo hono Fakamahino’i ‘a e ngahi Polisii (Policy) ‘a e Pule’anga lolotonga ‘i he ‘enau ngahi tohi fehu’i, mo e ngahi sivi Fakatu’upake.
- Ko hono malu’i, sivi’i mo fakaanga’i ‘a e ngahi founga ngaue mo pule (administration) ‘a e Pule’anga lolotonga
- Ko hono fakatotolo’i ‘o e ngahi Tangi mo e ngahi fiema’u ‘eke mamahi (grievances) ‘a e kakai kotoa pe ‘o e fonua
- Sivi’I ‘o e ngaahi Lao kotoa pe kuo Fakapaasi
Neongo ‘a e lahi taha pe ‘a e taimi ‘o e Fale ‘oku ma’u ‘e he Kapineti, ka kuopau ke ‘oange ma’u pe ha faingamalie ki he Faha’i Fakaanga ke fai ha’anau Fakamaama ki he ngaahi me’a kotoa pe ‘e Tipeiti’i ‘i he Fale.
Ko e founga Faka-Temokalati totonu ‘o ha Falealea, ko hono foaki ange ki he Faha’i Fakaanga ha taimi fe’unga ‘i he Fale ke nau fakahoko mai ai honau loto mo ‘enau ngahi fakakaukau ki ha fa’ahinga me’a ‘oku nau fiema’u ke nau fielea ki ai.
Ko hono malu’i foki mo hono ‘oange ‘o e ngaahi totonu ‘a e Tokosi’i (minorities) ‘i he Fale ‘e he Sea ‘o e Fale ‘oku fu’u mahu’inga ia mo totonu ke Fakahoko ma’u pe.
Ko e me’a mahu’inga faka’osi heni, ‘oku ‘ikai ke ngata pe ‘i he ‘enau hoko ko e Faha’i Fakaanga ke fakaanga’i ‘a e Pule’anga, ka ‘i he taimi lahi ‘oku nau hoko foki ke tokoni ki he pule’anga ki he ngahi fokotu’u lelei kotoa pe ‘oku kau lelei ki he fonua, pea mo poupou ki he ngaahi polokalama mo e ngaahi Lao lelei kotoa pe ‘oku lelei ki he fonua hono katoa.
Ko e Fokotu’u (Recommendation):
‘Oku fokotu’u atu ke Vaheua ‘a e kau memipa Fili Ki Falealea (26) ke taki 13 ‘a e ongo Faha’I ‘I he ‘osi ‘a e Fili ‘e he Palemia ‘ene Kapineti ‘e 13 pea hoko ‘a e toenga ko e Faha’I Fakaanga ia ‘o ‘ikai ke kau ai ‘a e Sea ke mavahe pe ia, ka e kau foki ki he Paloti oka fiema’u ‘I ha taimi kuo tatau ‘a e Paloti ‘a e ongo faha’i. ‘E lava lelei heni ke malu’i heni ‘a e Fakaaoao ‘a ha Pule’anga ‘i he Fale.
Faka’apa’apa atu,
Viliami Makasiale Naulu
Tonga Neisinolo Paati-TNP
Central Coast, Sydney, Australia.
