‘Ikai tali fakataha'anga kau taki lotu CEDAW

'Etita,

Kuo tukumai ‘e he kau Taki Lotu ‘a e ‘ikai ke nau loto ke tali  ‘e Tonga ‘a e CEDAW. Ko e makatu’unga tefito ‘I he’enau lau, koe’uhi pe ko e ngaahi faka’uhinga ‘oku fepaki ‘a e ngaahi kupu ‘e ni’ihi ‘o e CEDAW mo e tokateline ‘o e Lotu. Ko e Kupu 10(h) mo e 12(1) ‘oku faka’uhinga’I ki he fakatotama pea pehe ki he Kupu 16 ‘oku faka’uhinga’I ‘oku fekau’aki mo e mali tatau. ‘Oku matu’aki faka’apa’apa’i lahi ‘e he tohi ni ‘a e tu’unga mahu’inga ‘o e kau Taki Lotu mo honau lakanga mamafa fakatauhi sipi ‘oku nau fatongia’aki ke tauhi faka-Laumalie ki he kakai ‘a e ‘Otua. ‘Oku tui ta’etoe veiveiua ‘a e tohi ni ki he tefito’i Tokateline ‘o e Lotu faka-Kalisitiane pea mo matu’aki faka’ikai’i mamafa ‘a e ngaahi to’onga mo’ui ‘oku ‘ikai faka-‘Otua mo fepaki mo e fakahinohino faka-Tohitapu ‘o kau ki ai e ngaahi makatu’unga kuo tukuaki’I ai ‘ae CEDAW ‘oku ‘ikai ke tali ai ‘e he Kau Taki Lotu. Ka ‘oku tui ‘a e fakakaukau ‘a e tohi ni ko e tu’utu’uni kuo fai ‘e he kau Taki Lotu ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fepakipaki (conflict) pea ‘oku mahu’inga ke fai ki ai ha fakatalanoa ‘I he loto ma’a mo tau’ataina pea ‘oku ou kole fakamolemole kae ‘oatu pe ‘a e fakakaukau ni.

Ko e tefito’i fakahinohino mo tala ‘a e Tohitapu na’e fakatupu ‘e he ‘Otua ‘a e mamani pea ko e tumutumu na’a ne ngaohi ‘a e tangata mo e fefine ‘i hono ‘imisi tatau. Na’a ne foaki ki he ‘uluaki ongomatu’a ke na fetauhi’aki he ‘Ofa pea mo tau’ataina ke fili (choice) tukukehe ‘a e me’a ne tapui. Na’e hoko ki he talangata’a ‘o e ‘uluaki angahala pea ne foaki ‘a e fakatau’ataina ki he tangata mo e fefine kotoa pe ‘i mamani ‘ia Sesu Kilisito ‘I he Kolosi makatu’unga ‘ia ‘ofa. Na’e ‘ikai fakapatonu ki ha Fonua, Tokateline, Siasi, Matakali, lanu, tangata pe fefine ka ki he tokotaha kotoa pe ‘i mamani. ‘Oku ‘omi ‘e he Tohitapu ‘a e fekau ke tauhi pea ko e tu’ukimu’ataha ‘o e fekau na’e ha’u mo Sesu

• (i) Ke ‘ofa a ki he ‘Otua ‘aki ‘a hoto kotoa
• (ii) Ke ‘ofa ki ho kaunga’api ‘o hange tofu pe ko ho’o ‘ofa kiate koe. ‘Oku ha’i ‘a e tangata mo e fefine Kalisitiane kotoa pe ‘i he fekau koeni ke tau ‘ofa ‘o tatau pe ki he Kalisitiane, Mosilemi, Budist pe ha toe fa’ahinga tokateline pe ‘i mamani he na’e fakatupu tatau pe kitautolu ‘I he ‘imisi ‘o e ‘Otua. ‘Oku uki ‘e he fekau ‘o e ‘ofa ‘a e Kalisitiane kotoa pe ‘i Tonga mo mamani ke a’u atu ki he kakai masiva ‘ilo mo ta’etui ‘Otua pea mo kinautolu ‘oku tapalasia ‘enau totonu, li’ekina mo fakaehaua honau ngeia.

Ko e tefito’I kaveinga ‘a e CEDAW ke hakeaki’I ‘a e ngeia mo e totonu ‘a e kakai fefine ke ‘oua ‘e fakafaikehekehe’I kinautolu makatu’unga ‘I hono natula faka-‘Otua na’e fakatupu mo ia ko e fefine. Ko e hoha’a tokua ki he mali tatau ‘oku ‘ikai ha kupu pehe ia ‘a e CEDAW he ‘oku tu’unga tatau pe ‘a tangata mo fefine ia ‘I Tonga ‘I he fiema’u ki he mali ‘I he tukufakaholo, Lotu mo e Lao. Ko e fakatotama ‘oku ‘ikai mo ha Kupu pehe ia ‘a e CEDAW, ka ko e fakakaukau’I pe palani famili ‘a e fakalea ‘a e Konivesio. Ko e ngaahi makatu’unga lalahi ‘e tolu ‘oku lava fakamo’oni’i ‘a e tu’unga fakafaikehekehe’I ‘o e kakai fefine ‘oku meimei ke hoko tatau ‘I he feitu’u fonua kotoa pe ‘I mamani ka ‘I ha ngaahi founga kehekehe pe ‘o kau ai mo Tonga.

• (i) mafai pule mo faitu’utu’uni: ‘Oku tukufakaholo ia ‘I he kakai tangata ‘I he meimei ngaahi tu’unga kotoa ‘I he anga ‘o e nofo ‘I he ngaahi levolo kotoa ‘a hotau sosaieti.
• (ii) ngaahi ngafa fatongia mo e koloa fakafonua: ‘Oku fakangatangata ‘a e fatongia mo e totonu ‘a e kakai fefine ki he ngaahi koloa fakafamili mo faka-Fonua
• (iii) ngeia mo e totonu fakaetangata: Ko e palopalema lahi ‘aupito eni ‘a hono ta mo fakaehaua ‘a e totonu mo e ngeia ‘o e kakai fefine ‘e he kakai tangata ‘I he ngaahi founga kehekehe mo matu’aki fakatu’utamaki pea mole mo e ngaahi mo’ui lahi. Ko e ngaahi fakafaikehekehe’I ko eni ‘oku ‘i ai ‘ene fekau’aki hangatonu mo e tukufakaholo fakafonua mo e ngaahi founga ‘e ni’ihi ‘oku fakahoko’aki ‘a e Lotu. ‘Oku ‘inasi tatau ai ‘a Tonga ‘I he ngaahi palopalema koeni ‘o fakatatau pe ki he tuku’au mai hotau tukufakaholo mo e Lotu.

‘Oku fakaha ‘e he fakamatala tali ‘a e kau Taki Lotu ‘a ‘enau tui mo e poupou kakato ki hono ta’ofi hono fakaehaua e kakai fefine he ‘oku ‘ikai ke taau ia mo e Lotu. ‘Oku hohoa tatau mo fakapatonu ‘a e tui k eni ‘a e kau Taki Lotu mo e tefito’I taumu’a mo e uho mo’oni ‘o e Konivesio CEDAW ke ta’ofi hono fakafaikehekehe’I ‘o e kakai fefine ‘o ‘ikai ngata pe ‘i Tonga ka ‘i mamani kotoa pe. Ko e fekau tatau pe ia ‘oku ui ki ia ‘a e tangata mo e fefine Kalisitiane kotoa pe ‘I mamani kau ai mo Tonga ke ne ‘ofa. Ko hono ta’e tali leva ‘e he kau Taki Lotu ‘a e CEDAW ‘oku fepaki leva ia mo e tui ‘oku nau talaki. ‘Oku fehu’ia leva ‘e he tohi ni pe ko ‘etau lotu mo e tui ‘Otua ke fakangatangata pe ki hotau kakai mo Tonga kae fefe nai ‘a e toenga ‘o e lau piliona ‘o e kakai ‘a  e ‘Otua ‘I hotau mamani na’a ne fakatupu. Ko e lauipiliona ai ko e kakai fefine ‘o kau ai ‘a e kakai fefine ‘o Tonga ‘oku nau mo’ui mo’utamakia, faingata’a’ia mo tukuhausia makatu’unga ‘I he ngaahi founga fakaehaua kehekehe kuo fakahoko kiate kinautolu ‘e he kakai tangata. ‘Oku tui ai ‘a e tohi ni ‘oku fepaki ‘a e tu’utu’uni ‘a e kau Taki Lotu mo e tokateline ‘o e tui faka-Kalisitiane ‘o fakatatau mo e tala ‘a e Tohi Tapu “Ke ‘oua na’a ai hatau mo’ua ki ha taha ka ketau ‘ofa”.

Faka’apa’apa atu,
Tito Kivalu,
Halaleva, Tonga