Fakalelei'i 'e Gita 'a e kelekele 'o Tapuhia

'Etita,

‘Oku mo’oni pe foki ‘a e lea ko e me’a ‘oku ui ‘e he kakai ‘e ni’ihi ko e vevee ka ko e koloa ia ki he kakai ‘e ni’ihi. ‘I he ‘eku fakafuofua ko e peseti ‘e meimei 85-90 ‘o e ‘veve’ he ‘osi ‘a Gita ko e veve ko e lou’akau, ‘akau kehekehe, niu mo e há fua – ko e veve lanu mata (green waste). Ko e peseti ‘e 15-20 ‘oku toé ko e kapa, papa, uaea, ukamea ko e ngaahi me’a ‘aonga kotoa eni ki he monomono falé, ‘a pulu pe puaka pe ngaahi ha ki’i peito tafuhaka ‘i tu’a.

Ko e me’a faingofua ke fai ha fakafuofua ki he lahi ‘o e veve lanumata. Tau pehé ko e ‘api kolo ko e peseti ‘e 40 ‘o e ‘elia ko e ‘ulu’akau ia. Ko e toee leva ko e ngaahi fale ia. Manatu’i ‘e lava lelei pe ke ‘ai ha’o fakafuofua ia ‘a’au pe ‘oku vaeua ho ‘api he ‘akau (peseti ‘e 50) pe toe lahi ange. ‘E lava pe foki ke tau pehe ko ngaahi ‘api tukuhau ‘oku peseti ia ‘e 100 ‘ulu’akau atá mo e ngoue. Kapau ko e lahi ee ‘e ‘ulu’akau he ‘api ‘e tahá pea tau pehé ne fesi ai ‘e Gita ha peseti ‘e 20 ki he 30 nai. Tau pehé pe ‘oku ‘i ai ‘e ‘api ‘e 6000 ‘a Kolomotu’a mo Kolofo’ou (manatu’i pe foki ne toki ‘osi mai ‘etau tohi kakai pea ko e fika totonu ‘oku ma’u). Pea teu fakafuofua pe faka’avalisi ‘e ‘i ai ‘e loli lahi toni ‘e 3 veve mei he ‘api (manatu’i ko e ‘avalisi). ‘A ia teu fakafuofua pe ‘a e loli lahi toni ‘e 3 veve ki he cubic meter ‘e 5 (ko e veve foki ‘oku ma’ama’a tuku kehe ‘a e kupukupu’i ‘akau pea ‘e lava lelei pe he’e loli toni ‘e tolu ‘o uta eni). ‘A ia ko e lahi e veve lanu mata mei he ‘api ‘e 6000 ‘oku cubic meter ‘e 30,000. Ko e mala’e ‘akapulu ‘e taha ‘oku mita ‘e 100 loloa pea mita ‘e 50 maokupu. Ko e veve cubic meter ‘e 30,000 tene fakafonu ‘a e mala’e ‘akapulu ‘e 6 pea mita ‘e taha hono ma’olunga. Manatu ko e mita ‘e 1 ma’olunga ko eni ‘e holo he ‘ene mōmoa! Lahi ange ‘a e mala’e ‘akapulu ‘e 6 ‘i Tapuhia. Faka’uta ange aa ka toe kau atu ki he fakafuofuaá ‘a e veve lanu mata mei he ngaahi ve’e hala pule’angá, ngaahi mala’e fakakolo mo fē fua. Ta ne’inei ke fonu ‘a Tapuhia.

Ko e veve lanu mata cubic meter ‘e 30,000 ‘e meimei lava ma’u ai e kelekele lelei (compost) peseti ‘e 5 ki he 10. ‘A ia ko e cubic meter kelekele lelei ia ‘e 3000 ‘e ala ma’u. Fakafuofua ā ‘e koe pe koe loli toni ‘e tolu ia ‘e fiha! Kai kehe ko e fu’u koloa eni ne me tokoni ki he ‘etau langa ngoué, musie mo’ui ki he monumanύ, ngoue matala’i ‘akau ngoue vesitapoló pea hao me i he kemikale! Kaikehe kuo nofo atu ia ‘i Tapuhia.

Na’e tonu ke ‘uluaki kole mai ‘e he tafa’aki kotoa ‘oku nau kākunga ki he tokanga’i e veve ke ‘oua ‘ave e veve lanu mata ki Tapuhia he ko e koloa eni ki he fakalelei kelekelé mo e fefie. Ne mei fakapotopoto ange kapau ne ‘I ai ha ngaahi ‘api ‘uta ke oo ki ai e kakai ‘ikai hanau ‘api ‘uta pe ko e ‘ave ki mui he ‘api kolo pe ‘o fulifulihi ai ke fakalelei kelekele. Kaikehe ne fu’u lahi makehe ke veve lanu mata he ‘osi ‘a Gita pea ko e me’a eni ‘e hoko ‘I he afā kotoa. Ko Tapuhia foki ne sila’i ‘a e takele he ne ‘osi a’u ki he vai melie pea ko e natula ia e keli’anga maka kotoa kuo ‘osi e maka hono keli. He ’ikai foki ke lava ‘o sivi’i kotoa e lingi veve kotoa ‘oku ‘ikai ke ‘ave ai ha veve kona.

‘I he mateuteu ki ha afā mo e ‘osi ‘a e afā ‘oku te to’o hake ‘ete fakapotopoto taha, ‘ete ‘ofa kaungā‘api, ‘ete ‘ofa ki he ‘atakai mo’ui lelei, mo e mo’ui lelei kae hilio ‘a ‘ofa ko e mateuteu fisifisimu’a tahá ia.

Netatua Pelesikoti-Taufatofua