You are here

Talanga 'i he lea faka-Tonga

Tonga mo hono Ngaahi Ha’a

Nuku'alofa, Tonga

Ko e tukufakaholo ‘o e fonua ni na’e fungavaka ‘e tolu ‘a e fokotu’utu’u ‘o e sosaieti Tonga – Ha’a Tu’i, hou’eiki ‘iho nau ngaahi ha’a mo ha’a me’avale. ‘I he kuonga ni ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi liliu lahi he ‘oku hiki hake ha ni’ihi ‘i ha’a me’avale ‘o nau hoko ko e kau hou’eiki fo’ou ‘i hano fakanofo ‘ehe Tu’i pe ko e fakatahataha pe ha falukunga kakai ‘o fokotu’u kinautolu pe sai’ia ke faka’apa’apa’i kinautolu ko e kau‘hou’eki’.

Talu meihe 1826 mo e ‘asi mai ‘a ha’a faifekau, ‘i he senituli 19 pe na’e ‘asi mai ‘a ha’a tu’umalie ‘i he taimi na’a tau fakatau atu e mataka, pea senituli 20 na’e ‘asi mai ‘a ha’a poto mo ha’a politika. ‘Oku ‘i ai leva ‘a e ngaahi kulupu kehekehe ‘oku nau kau ki ha ha’a ‘e taha pe lahi ange ‘i ha ngaahi ‘uhinga kehekehe pe.

Ko e anga ia ‘o e ta’au ‘a taimi pea ‘oku ‘i ai pe ‘ene sai mo hono kovi. ‘Oku ‘i ai ‘a ‘eku hoha’a ‘aku ki he malohi ‘o e ha’a poto ‘i ho tau sosaieti ‘i he kuonga ni. Ko e kakai ‘eni ‘oku ako lelei ‘aupito pea ‘oku lahi ‘a e taimi ‘oku nau feinga ke fakaaoao pe ‘enau ‘uhinga ha fa’ahinga me’a pea ‘oua ‘e fehu’ia ha’a nau fakakaukau. Ko kinautolu pe ‘oku tonu he ko e kau mataotao nautolu. Ngalo ‘ia kinautolu ko e fakatupu kitautolu kotoa pe ‘e he ‘Otua. ‘Oku homo mai ‘a e ngaahi lea hange ko e ‘vale’, ‘fakapo’uli’, ‘ta’emahino’ pea fakaloloma taha hilifaki mai mo ha kapekape.  

‘Oku fakatu’utamaki ‘aupito kapau ‘oku toe kau ‘iha ha’a kehe he’e toe fihi ange mo lolahi ange ‘a e nunu’a kovi ‘e hoko. Toe fakalilifu ange kapau ‘oku ‘i ai ‘a ‘ene felave’i fakafo’ituitui ‘a’ana (self interest) mo ha sino ngaue, hange ko e UN. ‘E teke pe ‘ehe ha’a ko’eni ‘enau ‘asenita ke ma’u ‘enau fiema’u pea ‘ikai ke nau tokanga kinautolu ki hano famili ofi, pe kaungame’a pe ko e sosaieti Tonga. Ko ‘ene fiema’u mo ‘ene fakakaukau (ideology) ‘oku mahu’inga taha. ‘Oku nau fa’a ngaue’aki ‘a e fakamanamana’i fakapoto ‘o e kakai kapau ‘e ‘ikai ke tau fai ‘enau lau ‘e hoko mai ‘a e nunu’a kovi kia kitautolu (gloom and doom predictions) ko e tautea ki he ‘etau talangata’a.

Ko ‘etau palopalema lahi ‘eni ‘i he kaha’u vave mai he ‘e holi pe ‘a e toko si’i ke fai tu’utu’uni ki he tokolahi. ‘A ia ko e kau teke ‘asenita fakaha’a pe fakafo’ituitui (special interests) ‘e a’u ia kiha taimi nounou mei he taimini ‘oku hange leva ‘etau temokalati ko e ‘pule’anga ‘o e vaota’ he ‘e pule pe ‘a e malohi ‘i he me’a kotoa mo  e taimi kotoa.

Comments

Ke fokotu'u pe ho'o poini pea ke toe 'omai pe 'e koe mo e tali - "Ngalo 'ia kinautolu ko e fakatupu kitautolu kotoa pe 'e he 'Otua". 'Oku ou fokotu'u atu keke toe 'alu 'o toe fekumi ange ke loloto keke 'ilo'i e mo'oni. 'Oku 'ikai ke u tui au kia ha'a poto. 'Oku ou tui au kia Sisu pea mo e mo'oni. Ko ho'o 'ilo'i pe 'e koe e mo'oni kuo melino e tau. Ko e kakai ko ena ke tuhu kiai 'oku 'i ai honau famili pea 'oku nau feinga ke kumi mo 'enau mo'ui. 'Oua teke hange ko e lau 'a Matiu 10:36 pe ko e kuka Tonga. Pea 'oku ou palomesi atu 'e sai pe 'a Tonga ia he kuo 'osi tuku ia 'e Tupou I ki langi. Ko koe ia 'oku fakalilifu, ko ho "ngutu". Pea he 'ikai ke pule 'a e malohi 'i Tonga. 'E pule a Sisu mo e mo'oni.
Ko e kakai ko ena 'oku ke talanoa ki ai 'oku nau 'ofa pe kinautolu honau ngaahi kaungame'a, famili pea mo e sosaieti Tonga. Kohai ia e toe fie nofo atu kapau 'oku lau'ikovi'i mo fakaongoongo kovi'i ha taha. Pea ko hai ia 'e fie feohi mo ha kakai angaua - talanoa mai hange ha 'Angelo situ'a atu hange ha manufekai. Ko e fakahinohino koia 'a e tohi mavahe mei he fa'ahinga kakai koeni. Ke toe 'omi pe 'e koe e tali - "Ngalo ‘ia kinautolu ko e fakatupu kitautolu kotoa pe ‘e he ‘Otua".
Koia 'oku ou fokotu'u atu kia koe ke si'i tukutange pe mu'a e kakai koeni ke fai 'enau fili. Pe koeha pe me'a e iku kiai ko e fokotu'utu'u pe ia. Pe teta iku ‘o mopi pe ko e fufulu kulo. Ta tali fiemalie pe he koe fokotu'utu'u pe ia. Pea 'oku ou palomesi atu kia koe ka 'osi atu e fu'u kakai poto ko ena ke tuhu kiai o fakalele 'a Tonga na, ko e makape ia ' a e HDI (human development index) 'a Tonga 'o kau he tu'ukimu'a taha ‘i mamani. Pea 'e mafuli leva mei he temokalati ko e pule‘anga ‘o e vaota ki he pule'anga fakalakalaka taha 'i mamani.
Koia ta nofo pe mu‘a ‘o ngaue he ‘oku afio‘i ‘ehe ‘Otua e me’a hono kotoa pe. ‘Oku ‘ikai ke u kau au ki ha fa’ahi. ‘Oku ou poupou’i pe au ‘a e mo’oni pea koeha pe e tufakanga ‘oku ‘omi mei ‘olunga tali pe mo e fakafeta‘i.
Faka'apa'apa Atu
'Ofa ki Tonga

Malo fakatupu talanoa ongo tangata, pea 'oku ou 'ofa atu kia moua. 'Oku ou tokanga atu au ki ha'a Kalisitiane. 'Oku kau 'a e ha'a ko'eni 'i he ha'a tokolahi taha 'i mamani. Pea ko Tonga mahalo 'oku laka hake 'i he peseti 95% 'a ha'a Kalisitiane. 'I 'Amelika ni, pehe ki he ngaahi fonua lahi 'i mamani, 'oku nau polepole 'aki, ko e fonua Kalisitiane kinautolu. 'Oku nau malanga 'aki 'a e tohitapu, tanaki e pa'anga 'e laui piliona 'ehe ngaahi siasi 'i he hingoa 'o e tohitapu. Pea hili koia, pea fa'u 'ehe kau Kalisitiane tatau pe 'a e ngaahi lao lahi 'o e fonua 'o fehangahangai 'aupito mo e akonaki 'a e tohitapu. Ko e fakamaau 'a e 'Otua (tapu mo Ia), ko e misiteli ia kiate kitautolu. Ka ko e kakano 'o Ha'a Kalisitiane mo'oni, ke nau talangofua ki he ngaahi akonaki, muimui ki he ngaahi ngaue, tauhi 'a e ngaahi lao 'a Sisu mo Sihova 'oku ha he tohitapu katau hu ki hevani. 'Oku ou tui te tau kau kotoape he hu ki ?....... SAIA

Tuku a hono taku ko Tonga ko e fonua kalisitiane. Fonua kaihaha'a eni. Fonu 'a Tolitoli pea 'ikai ke tau toe lava 'o mohe fakaava hotau matapa he'e 'osi 'ete fanga ki'i nga'oto'ota ia 'a kita hono kaiha'asi. Ka na'e 'ikai falesi e lotu 'e faka'apa'ap'i e Tohitapu mo muimui ki he 'Ene ngaahi fekau. Ko Siapani eni 'oku 'ikai ko ha fonua kalisitiane 'oku te lulue holo pe kita he po'uli mo mohe fiemalie he 'oku si'i faihia ai! Te hela kita he ngaue malohi ke ma'u 'ete fo'i maa kae ha'u tama kaiha'a ia 'o ma'u tenga'ikoa! Fe lotu heni? 'Oku lahi pe moe disparities 'i Siapani ka 'oku 'ikai ko ha 'uhinga ke anga ai 'e he fa'ahinga 'o tapalasia 'a e totonu 'a e fa'ahinga he 'oku na'u faka'ap'ap'i 'e nautolu 'a lao 'o e fonua hili koia 'oku 'ikai ke nau lotu faka-kalisitiane kinautolu!