‘ETITA,
Fakatapu ki he Tu’i ‘o e ‘Otu Tonga moe Fale ‘o Ha’a-Moheofo, Hou’eiki Nōpele, Fale Alea mo e Pule’anga ka e ‘um’aa ‘a e kakai ‘o e fonuā.
Kae ‘ataa mu’a ke fai ha tānaki ki he fakatalanoa kuo feia meihe pāengani. Kuo mahino ko e sino pule ‘o e Pule’anga Fakavahe ‘oku taki ‘e he Pule-Fakavahe, memipa ‘a e kau ‘Ofisakolo, Fakafofonga Fale Alea, Pule ‘o e Va’a Pulengāue (Pa’anga, Tauhitohi, Ngāue Faka-Kalake moe Pule ‘o e Va’a Ngāue (Ako, Ngoue, Mo’ui, Langa, Kelekele, Sipoti).
Ko e Sino-Ngāue ‘o e Pule’anga Fakavahe Lalahi (PFL) ‘e ‘omai meihe Va’a Ngāue Fakapule’anga ‘i he tu’unga lolotonga. ‘O fakasino ‘a e ngāue ‘a e PFL ‘i he ‘uluaki ta’u ‘e 5 ke mahino ‘oku tukunga-malie ‘a ‘ene founga tānaki pa’angā, pea toki foaki kakato ke fua pē ‘e he PFL ‘ene takitaha fakamole. Ko e halanga pa’anga PFL ‘e kamata meihe pa’anga fakavahenga lolotonga mo e ngaahi halanga pa’anga ‘e ngāue’i ‘e he Va’a Pulengāue, pea fakapalanisi meihe Kapineti ke tatau ‘a e Founga Ma’u’anga pa’anga ki he vāhenga kotoa.
Ko e tokoni lahi eni, hono vahe’i mai ‘a e kakai Ngāue Faka-Pule’anga ‘oe vahenga takitaha kenau nofo ‘o ngāue ‘i honau takitaha feitu’u. ‘Okapau ‘oku kei tu’u ‘a e fika koeni ‘i he 5000+ pea ‘alu kiai mo e 70% ‘a e patiseti ‘a e fonua ‘i he ngaahi ta’u kuo maliu atū, ko e tokoni lahi eni ki he me’a mahino: 1. Ko e holoki ‘o e tokolahi ‘oe sino ngāue faka-pule’anga ‘e nofo ‘i he malumalu ‘o e Kapineti ki he PFL. 2 Ko e tokoni lahi eni ki he solova ‘a e palopalema ‘o e fefononga’aki. 3 Hangē koia neu lave kiai, ko e fakalanga ha fe’auhi langa faka-‘ekonomika mei loto ‘i he fonua ‘oku te’eki ke mataa ‘e Tonga ia ha me’a pehē. ‘i he ‘uhinga ‘e ‘ikai loto ha Vahenga ia ke tō lalo ‘i ha Fakalakalaka. 4 Pea ‘e toe mahino ange ki he kakai ‘o e Vahenga ‘a e kaveinga mo hono fakahoko ‘o e langa fakalakalaka he’e nofo ofi kia kinautolu. ‘Oku hulu atu ‘a e lelei ki he fonua ‘i he Fa’unga koeni, ka koe me’atēpuu ko e ‘ikai toe fima’u ke fokotu’u fo’ou he kuo ‘osi ‘i loto ‘ia ‘i he Fa’unga ‘o e Pule’anga Fakatu’i. Pea ko e taha ia hono ‘elemeniti faka-temokalati.
Ko e ngāue ‘oku ‘i ai hono fiema’u Faka-Lao ka ‘oku ‘ikai ko ha fiema’u ia ‘oku fihi. Ko e ngaahi liliu mahino ko e Lao Fili ‘oku ‘i ai ‘a e Faka-Vahenga. ‘Oku kei tui ‘a e motu’a’ni ko e vahenga ‘o e lolotonga’ni ko e vahe faka-politikale pea ‘o ‘ikai hano lelei faka-ngāue ‘e taha matee ki he Fonuaa. ‘Oku hoko eni ko e fehālaaki lahi ki he fonua ‘I he liliu na’e fakahoko. Neongo ‘ene hā ngali lahi, ‘oka nofo taha ha to’u Fale Alea ke ngāue’i pea mo e Potungāue Lao ‘a e fonuā he ‘ikai lava ha ta’u ia kuo maau.
Ko e tokanga ‘a e motu’a’ni, kuo tau ‘osi a’u kitautolu ‘i he ta’u ‘e 15 ‘o e fononga mo e kaveinga ‘oku pōpō’uli mo faka’uli’ulilatai. Ko e mata’umu’umu ‘o e mole ‘a e Fonua Tau’atāina ‘i he fakafalala ki he me’a kotoa ke ma’u ‘i he ikai ngāue’i. Ka ko e founga ki he ‘ikai lava ‘o fakalakalaka ‘o ha fonua, tokoni’i pe ki he mate ‘a e ‘atamai fakataha mo e ongo’i ko e tokoni ko e kakano ‘ene mo’ui. Ko e fokotu’u ke tau foki ‘o fakamā’opo’opo hotau loto fale, pea tau sio ki he me’a te tau ala lava ‘e kitautolu ki he langa fakalakalaka ‘o hotau fonua, pea tau kamata mei ai. Ko e fakalea nounou ke tau fakakaukau ki ai ‘oku pehē, You cannot be a beggar and a chooser, at the same time, he “‘Ikai ke lava ke me mo‘ui kolekole pea ke mo‘ui filifili ‘i he taimi tatau”, ‘o tatau ai pe ki he taautaha, kulupu pē ko e pule’anga.
Ka ki he tu’unga ‘atamai ‘o e Kolekole Faka-e-Onopooni ‘oku te’eki ‘omai mahino ‘a e Loan, Grant, Funded Project mo e ha fua ‘a e fakafa’ahinga ‘o e ‘Ofa-Tamate ‘oku tau toloto ai ‘i he malumalu ‘o e Faka-Kolonia Onopooni ‘oku tau kakau ai ko e Fonua Tau’ataina ‘oku taumu’avalea. ‘E mahino fakakuu kuo tau maumau’i ‘a e Fa’unga meihe 2010 pea ‘oku tau lolotonga lele maumau mo meleuku ‘i hono nunu’a ‘o ‘ikai ketau toe lava ‘o sio ki ha me’a.
‘I he loto faka’apa’apa mo’oni.
Inoke Fotu Hu’akau.