Mālō e lelei, ko hoku hingoa ko Brek Batley pea ko e fakakoloa kiate au 'eku ngāue mai ko e Talafekau Lahi hono 19 'a 'Aositelelia ki he Pule'anga Faka-Tu'i 'o Tonga.
'Oku ou fakamālō ki He'ene 'Afio, Kingi Tupou VI 'i He'ene finangalo lelei ke tali 'eku ngaahi tohi ngāué - pea 'oku ou tui ko e taha ia 'o e ngaahi ouau fakaholomamata 'i he Pasifikí 'i he vakai ki he tofukī 'a 'ōseni, mālie mo e ifi 'a e palasa mo e faka'ofo'ofa 'a e palasi fakatu'í - fakataha mo e talitali māfana 'a e 'Eiki Palēmia 'o Tonga, hou'eiki minisitā mo e ni'ihi 'o e mēmipa 'o e komuniutī 'i he uike 'e ua kuo toki 'osí.
Ko e vā ngāue 'a 'Aositelelia mo Tonga ni 'oku makatu'unga ia 'i he fefaka'apa'apa'aki, mahu'inga'ia 'i he ngaahi kaveinga tatau, kaukaua e tauhi va hotau kakaí - mo e fakahisitōlia e laka hake 'i he ta'u 'e 150 'etau fengāue'akí. 'Oku 'alu pe ke toe kaukaua ange. 'Oku ou to'o ai e faingamalie ni ke fakatokanga'i 'a e ngāue lahi na'e fai 'e he talafekau lahi kimu'á, HE Ms Rachael Moore, mo e kotoa e kau talafekau lahi kimu'a 'iate au, 'i he'enau ngāue 'osikiavelenga mo uouongataha.
'Oku ou 'amanaki lelei ki he hokohoko atu hono fakamalohia ‘a e ngaahi vā 'oku ne tauhi 'etau fetokoni'akí, ke mau fanongo ki ho'omou ngaahi fiema'ú, mo vakai ki he ngaahi tafa'aki 'e fe'unga mo 'aonga ai 'a e tokoni 'a 'Aositeleliá.
Hili 'eku ngāue ki Papua Niu Kini, 'Otu Motu Māsoló mo e 'Otu Motu Solomoné, kuo u ma'u 'a e 'ofa ki he Pasifikí. Ka 'oku kei lahi pē 'a e me'a keu ako ki ai fekau'aki mo e 'ulungaanga fakaTongá mo hono ngaahi tukufakaholó. 'Oku ou fiefia fakataha mo hoku hoa, Prue, ke ma 'a'ahi ki he feitu'u kehekehe 'i ho'omou fonua faka'ofo'ofa ni, pea fai mo e vahevahe atu e ngaahi talanoa melie ki he tukufakaholo 'o 'Aositeleliá.
Ko e ngaahi ta'u ka hoko maí ko e taimi mahu'inga ia ma'a Tonga, mo 'Aositelelia. Ko ho'omou sea ki he Fakataha'anga 'a e kau Taki 'o e Pasifikí 'i he māhina 'e 12 ka hokó 'oku ho'ata mei ai e tu'unga ma'olunga 'oku 'i ai 'a Tonga ni 'i he Pasifiki. 'Oku ou tui ko e fakataha ko eni e kau taki Pasifikí 'e hoko ko e ouau fakavaha'apule'anga ke polepole ai e fonuá. 'E tu'u tafa'aki 'a 'Aositelelia ko e mēmipa ‘a e fakataha'anga e kau takí - ke tokoni ki Tonga ki hono fakahoko ha polokalama lelei pea ke fakalakalaka kimu'a 'a e ngaahi kaveinga mahu'inga 'i hotau potu tahi Pasifikí. 'Oku tu'uloa hono fehokotaki kitautolu 'e he 'ōseni Pasifikí; pea ko hotau fatongia fakakātoa ke ngāue fakataha ke toe lelei ange hotau feitu'u Pasifikí ma'ae to'utangata hokó.
'Oku matu'aki mahu'inga 'aupito 'a e fakaakeake faka'ekonomiká ki hotau ongo fonuá fakatou'osi - 'oku ou 'ilo 'oku kei tofanga pe tokolahi 'i he feinga fakaakeake meí he ngaahi fakatamaki fakaenatula ne toki 'osí. Ko e makatu'unga 'o e poupou 'a 'Aositelelia ki Tongá ko e langa e tupulaki faka'ekonomiká mo fakalelei'i e ngaahi faingamālié ngaue.
‘E hoko atu pe ‘a e tokoni ‘a ‘Aositelelia ki he patiseti ke tokoni ki hono pukepuke ‘a e palanisi e patiseti ‘a e pule’anga, ‘i he taimi tatau ‘oku fai ‘a e ngaue ke fakalelei’i ‘a e ngaahi langa lalahi ke tokoni ki he faingamalie ngaue mo e fakalakalaka. ‘Oku taumu’a ‘a e langa lalahi ‘oku tokoni fakapa’anga kiai ‘a ‘Aositelelia hange ko e langa ‘o e falealea fo’ou, fakalelei’i ‘a e uafu, ma’u’anga ivi ala fakafo’ou mo hono fakalelei’i ‘a e naunau ki he fetu’utaki ke tolonga pea faka’ataa mo ha ngaahi faingamalie ma’ae ngaahi pisinisi mo e ngaahi famili. ‘Oku fai ‘a e fengaue’aki ‘i he polokalama ngaue ki muli – ‘oku tau fengaue’aki ‘i hono fatu ‘o e polokalama ke tu’uloa pea ‘inasi ‘a e tokolahi ‘i hono ola.
‘E kei hoko atu ‘etau ngaue fakataha ke toe lelei ange ‘a e ngaue tokangaekina ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai, poupou ki he kau katoa pea paotoloaki ‘a e malu fakasosiale. Ke tau fakaivia ‘a e kakai Tonga ke nau takiekina ‘a e mo’ui lelei pea tuputupu’a.
‘Oku ‘ikai ha feitu’u ‘e mahulu ange ai ‘a e fakamanamana ‘i he feliliuaki e ‘ea ka ko e Pasifiki pe, pea ‘oku toe mo’oni ange eni kiate au ko ‘eku nofo ‘i he motu ‘oku tu’u laveangofua ki he ngaahi fakamanamana ko ia. ‘Oku tukupa ‘a ‘Aositelelia ke langa ha Tonga ‘oku tu’uloa pea poupou ki he ngaahi founga ke fakasi’isi’i ai ‘a e ngaahi faingata’a pehee ‘o hange koe Pacific Resilience Facility. ‘Oku mau fakahoko ‘a e ngaahi ngaue kehekehe ke liliu ‘a ‘Aostelelia ki he ‘ekonomika Lanumata – ‘o hange koia ko e lao ne fokotu’u ‘e Palemia Albenese ‘o fakataumu’a ke fakasi’isi’i ‘a e kasa kona ‘oku tuku atu ki he ‘etimosifia pea ‘oku fai ‘a e ngaue ke fakahoko ia ‘i he vave taha.
Ko e me’a mahu’inga ‘e taha, ‘oku ou fakamalo’ia ‘a e ta’u lahi e fengaue’aki ‘a e va’a fakakautau hotau ongo fonua, polisi, mo hono fakamalohia ‘a e va fengaue’aki ‘i hotau kau’afonua. ‘Oku vaofi mo malohi ange ‘a e va fengau’eaki ‘a ‘etau kau ngaue ‘i he va’a fakakautau makatu’unga ‘i he fetauhi’aki ‘o e va faka’apa’apa, mo e ‘inasi tatau ‘i he ngaue fakataha ke tau toe kaukaua ange tautefito koe’uhi ko e ngaahi pole mo e fakalakalaka fakavaha’apule’anga.
Ko e fa’ufa’u ha faihia fakavaha’apule’anga, hange ko e fe’aveaki ta’efakalao ‘o e faito’o konatapu mo e toutai ta’efakalao, ko e kaveinga mamafa eni ‘oku tokanga ki ai hotau ongo fonua. ‘Oku tokoni ‘a e ako, fakataukei, ngaahi naunau fo’ou mo e tokoni fakafale’i ke ne fakaivia mo fakataukei ai hotau kakai, ke tokoni ki hono malu’i hotau kau’afonua, hotau ngaahi kominiuti pea mo ‘etau ngaahi naunau mo e koloa.
‘Oku ‘ikai ko ha fatongia pe eni ma’ae plue’anga. Ko e ngaahi siasi, ngaahi sosaieti sivile, mo e ngaahi mitia tau’ataina, ‘oku nau kau katoa ki hono faka’ai’ai ‘a e fakalakalaka, kau katoa mo e pule lelei. ‘Oku tukupa ‘a ‘Aositelelia ke fakaivia ‘a e ngaahi kupu fengaue’aki ni ke nau taaimu’a ‘i he ngaahi liliu ko eni ke ma’u ha ola ‘oku lelei. ‘Ikai ko ia pe, ka ko ‘etau manako ki he sipoti, ‘oku ne fakatahataha’i ai kitautolu – kae tatali pe ke a’u mai ‘a e timi Reds ‘a Kunisilani pea mahalo ‘e toki mahino ai pe ko fe faha’i ‘oku ke poupou ki ai.
Ko e monu’ia lahi ‘eku ‘i heni ‘i ho’omou fonua, pea ‘oku ou ‘amanaki pe ‘e toe malohi ange hotau va fakakaungame’a ke tau tu’u fakataha ‘o ngaue’i ha lelei ma’a Tonga fakalukufua.
‘Ofa Atu,
Brek Batley
Australian High Commissioner to the Kingdom of Tonga
--
