Ko e konga ‘uluaki ‘eni ‘o e ngaahi fakamatala ne mau to‘o mai meihe fakatotolo na‘e fai ‘e Rev. Dr Siotame Havea pea pulusi he 2015 ‘i he tohi ko e – Tonga: Fonua ‘a Kainga.
Ko e ongo Talatupu‘a ‘o fekau‘aki pea mo e hala fononga ‘o ‘Aho‘eitu, ko e ‘uluaki Tu‘i Tonga ‘i he 950BC.
Ko e Talatupu’a ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo
Tokua na‘e ‘i ai, ‘i langi, ha ‘otua na‘e hingoa ko Tangaloa ‘Atulongolongo, pē ko Tangaloa Tufunga. Pea ko e ngāue na’e ne fai ko e tufunga. Pea tokua na’e fai atu pē pea ne hanga ‘o laku hifo ha efuefu’i ‘akau mei langi ki mamani. (Mahalo pē na‘e ‘i ai ‘a e ngāue fakatufunga lahi na‘e fakahoko ‘i langi). Pea ‘alu hifo pē ‘a e efuefu‘i ‘akau ko ia ‘o tupu ai ‘a e ki‘i motu. ‘Oku hangehangē pē ko ha efuefu’i ‘akau lahi faufaua na’e laku hifo. ‘Oku pehē tokua ko e ki’i motu ko ia, ko ‘Ata ia. ‘Oku ‘i ai ‘a e lau ‘e taha ‘o pehē ko e motu ia ko Tau, ‘a ia ‘oku tu’u ‘o ofi ki ‘Eueiki. Pea fai atu pē pea faka‘ohovale kuo tupu hake ai ‘a e fo‘i ‘unufe mei he kelekele ‘o e motu. Pea fai atu pē pea puna mai ha fo’i kiu ‘o ne fakatoangai’i ‘a e fo‘i ‘unufe, pea ne puna hifo leva ‘o tosi‘i ‘a e fo‘oi ‘unufe, ‘o motu tolu. (Mahalo pē na‘e ‘ikai ke fiekaia ‘a e fo‘i kiu ia, ka na’a ne fie va‘inga pē.) Ka ‘i he hili ‘a hono to‘si’i ‘a e fo‘i ‘unufe ’o motu tolu, pea tupu hake leva ‘a e kakai ‘i he ngaahi kongkonga ko ia ‘e tolu. ‘A ia ko e konga ‘uluaki na‘e hingoa ia ko Ko Hai. Pea ko hono ua leva na‘e hihgoa ia ko Ko Au. Pea ko hono tolu leva na‘e hingoa ia Ko Momo. Pea tokua na’e hoko leva ‘a Ko Hai ia mo Ko Au ko e ogo tu‘i kinaua. Kae hoko leva tokua ‘a Ko Momo ia ko e tupu‘anga ia ‘o ha fu‘u kakai. Pea ko e anga ia ‘o e talanoa ki he ‘uluaki tupu‘anga ‘o e kakai Tonga. Pea ko e hili ‘a e ngaahi talanoa ko ia pea mamate atu ai pē ‘a e talanoa ia ko ia ‘o ‘ikai ke toe loko fai ha tokanga ia ki ai. Ko e kakato ia ‘o e talanoa koeni ki he fakatupu ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo.
‘Oku matu‘aki faingata‘a ke tala pe ko e fē ‘a e taimi na‘e fatu ai ha fo‘i talatupu‘a. ‘Oku ngata pe ‘i he talatupu‘a ‘o ‘Aho‘eitu ‘a e lava ke fai atu ha faka’ofio’ofi ki he taimi na‘e hoko mai ai ‘a e fo’i talatupu‘a ko ia. Kuo ‘osi fokotu‘u ‘a e ta‘u ia ki he kamata‘anga ‘o e Ha’ Tu‘i Tonga, ‘a ia ko e ta‘u 950. Kaikehe, ‘oku fai ‘a e tui na’e ki mu‘a ‘a e talatupu‘a ko eni ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo ‘i he talatupu’a ‘o ‘Aho‘eitu. Ko hono tupunga ‘oku fai ai ‘a e fakafuofua ko eni, he ko e taimi pe ko ē na‘e hoko mai ai ‘a e talatupu‘a ‘o ‘Aho‘eitu pea na’e ‘ikai leva ke toe ngāue’aki ha talanoa ia ki ha ngaahi tu‘i ki mu’a atu ‘ia ‘Aho‘eitu. Ka na‘e lau ‘a Ko hai mo Ko au ko e ongo ‘uluaki tu‘i kinaual ka na’e ‘ikai ke ngāue’aki ‘a ē huafa Tu‘i Tonga kiate kinaua neongo ko e tu‘i kinaua ‘o Tonga. Ko e huafa, Tu‘i Tonga, na’e toki ngaue’aki pe ia kia ‘Aho‘eitu. Pea kapau na‘e toki ngāue‘aki pē ‘a e huafa Tu‘i Tonga kia ‘Aho‘eitu, pea ta ‘oku mahino mai na‘e tali fakalukufua ‘e he kakai Tonga ‘a ‘Aho‘eitu ko honau Tu‘i.
Tolu’i ‘Otua ‘o Tonga
Ki mu‘a pea fakahoko ha ki‘i faka’uhinga ki he talatupu‘a ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko momo, ‘oku mahu‘inga pē ke fakamahino na‘e tui ‘a e kakai Tonga ki he me‘a ko eni, tokua na’e vahe tolu ‘a e ngaahi ‘ēlia ’o e ngaahi ‘otua. Ko langi ko e konga ia ‘o e kau Tangaloa. Ko lolofonua leva ko e feitu’u ia ‘o e kau Maui. Pea ko e feitu‘u ‘o e ngaahi laumalie, ‘a Pulotu, ko e tofi‘a ia ‘o Hikule‘o. ‘Oku ‘iloa ‘eni ko e tolu‘i ‘otua ‘o Tonga. ‘Oku ‘iai foki mo e ngaahi fakakmatala ‘o kau ki he‘enau tutupu mai ko e ngaahi ‘otua. Kae tuku pe mu‘a ke ngata pe ‘a e fakamatala ‘i he ngaahi tolu‘i ‘otua ‘o Tonga ‘a ia ‘oku hā ‘i ‘olunga.
Ko e mahu’inga ‘o e kau mai ‘a Langi
‘Oku mahu‘inga ke fai leva ha lavelave ki hano fakatonulea‘i pē ko hano faka‘uhinga‘i ‘a e talatupu‘a ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo. ‘Oku mahuinga ke tau vakai ki ai pē ko e hā na‘e ‘ikai ai ke hoko ‘a e talatupu’a ni ko e tefito‘i talatupu‘a ke ne lava ‘o fokotu‘utu‘u ha fa‘unga pule ‘oku mālohi. ‘Oku hā pē ia ‘i he talatupu‘a ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo, ‘i he fefolofolai ‘a Kuini Sālote Tupou III mo Elizabeth Bott, ‘a e folofola ‘a e Ta‘ahine Kuini ‘o pehē, “Na‘e tu‘utu‘uni pē ‘e Tangaloa ‘Etumatupu‘a ia ke ‘oua na’a toe ngaue‘aki ‘a e talatupu’a koia ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo.” Ka ‘oku totonu foki ke tau vivili pē ko e hā koā ‘a hono ‘uhinga na e hanga ai ‘e Tangaloa ‘Eitumatupu‘a ‘o ta‘ofi ke ‘oua na’a toe ngāue‘aki ‘a e talatupu‘a ko ia ‘o Ko Hai-Ko Au-Ko Momo. Kaekehe, ‘Oku mahu‘inga ‘aupito ‘a hono hanga ‘e he kau Fatu-Fonua ‘o kamata ‘a e talatupu’a ni mei hono hanga ‘e Tangaloa ‘Atulongolongo ‘o laku hifo ‘a e efuefu‘i ‘akau mei he‘ene ngāue fakatufunga na‘e fakahoko ‘i langi. He ko ‘ene kau pe ‘a langi ‘i ha fa‘ahinga talatupu’a, pea ‘oku ngalingali ‘e ma’u ‘e he talatupu’a ko ia ha mālohi ke fai ki ai ha tui. He na’e mahino pe ia ki he kakai Tonga ko langi ‘a e ‘afio’anga ‘o e ngaahi ‘otua mu‘a. Pea ko ‘enau kau mai na’e hoko ma’u pe ia ko e koloa.
‘Oku ‘i ai foki ‘a e lau ia ‘i he taimini ‘o pehē, ko langi na’e ‘uinga ia ki Ha’amoa. ‘O hangē ko e ‘i ai ‘a e motu ‘eiki ko ia ko Manu‘a ‘i Ha’amoa. ‘Oku fai ‘a e tui ki ha fa‘ahinga fakamatala pehe ni. Ka ‘oku mahino pē ia na‘e ‘i ai ‘a e Tu‘i Tonga na‘e fakahuafa ko ‘Aho‘eitu, pea na’e ha’ele hake ki langi. ‘A ia kapau ko langi ko Ha‘amoa ia, ‘i he‘etau lau he taimi ni, pea ‘oku mahino ai na’e feinga ‘a e kau Fatu-Fonua ia ke fatu ha langi ke unga ki ai ‘a e fokotu’utu’u na’e fai. Ka ko e me‘a ‘oku mahu’inga ‘i he konga ko eni, ko e tui ‘a e kakai Tonga ki he fakakaukau ‘o langi ko e feitu‘ua ia na’e toka ai ‘a e naunau mo e langilangi ‘o e mafai taupotu. Pea ‘ave leva ‘e he kau Fatu-Fonua ‘o e kuonga mu‘a ‘a e mafai taupotu ki he ‘afio‘anga ‘o e ngaahi ‘otua.
‘Oku fai foki ‘a e pehe na‘e ma‘u mei he fakakaukau ‘o langi ‘a e lea ko ia ko e papalangi. ‘A ia na’a nau pehe tokua na‘e papa hake ‘a e langi kae hu mai ‘a e fa’ahinga kakai fo‘ou ko ia na’a nau sola mai ki he fonua ni. Pea ko e fakakaukau ‘e taha, na‘e pehe tokua na’e papa pe ‘a e ngaahi fana ‘o honau ngaahi vaka ki langi ‘i he taimi na’a nau folau mai ai, koe’uhi ko ‘enau loloa mo ma’olunga.
‘Oku kamata pe ‘a e mata vaivai ‘a e fo‘i talatupu‘a ko eni ‘i he ikai ke toe kau mai ‘a Tangaloa ‘Atulongolongo ia ki hano toe fokotu‘utu‘u ‘a e hoko atu ‘o e talatupu’a. Na‘e hili pe ‘a ‘ene laku hifo ‘a e efuefu‘i ‘akau, pea ko ene ‘osi ia ‘a ‘ene kau mai ki he talatupu’a ni. Na‘e faka’ohovale pe kuo tupu hake ‘a e fo‘i ‘unufe ia mei he ki‘i motu. Pea toki puna mai ‘a e fo’i kiu ‘o tosi‘i ‘a e fo‘i ‘unufe ‘o motu tolu. Pea toki tupu hake ai ‘a e kakai ia ‘iate kianutolu pe mei he fo’i ‘unufe ko ia. Pea na’e toki hanga pe ‘e he kakai ia ‘o fai pe a hono fokotu‘utu‘u ‘o ‘enau nonofo. Kuo ‘ikai ke toe kau mai ‘a langi (Tangaloa ‘Atulongolongo) ia ki hono fokotu‘utu‘u ‘a e hoko atu ‘a e nonofo ‘a e kakai ‘o e ‘uluaki talatupu‘a ‘o e fakatupu.
Ko e motu ‘a e fetu‘utaki mo langi na‘e hoko ia ko e vaivai‘anga ‘o talatupu’a ko eni. Ko hono ‘uhinga, he na‘e hanga ‘a e toko taha kotoa ki langi, he ko e feitu‘u ia na‘a nau ‘ilo‘i na‘e ‘i ai ‘a e ngaah ‘otua. ‘E toki fakakakato ‘a hono ngaue‘i ‘o e fakakaukau ko eni, ki he mahu‘inga ‘o e kau mai ‘a langi, ‘i hano hoko atu ki he talatupu‘a ‘o ‘Aho‘eitu.
Ko e Talatupu‘a ‘o ‘Aho‘eitu
Ko e to‘o ‘eni mei hono hanga ‘e Elizabeth Bott ‘o hiki ‘a e tō folofola ‘a e Ta‘ahine Kuini kuo Unga Fonua, ‘a Kuini Sālote Tupou III, ‘o kau ki he talatupu‘a ‘o ‘Aho‘eitu.
Tokua na‘e ‘i ai ‘a e fu‘u toa ‘i he taha ‘o e ngaah motu ‘ofi ki Tonga, ‘a ia na‘e fa‘a hā‘ele hifo ai ‘a Tangaloa ‘Eitumatupu‘a (ko e ‘otua) mei langi ki māmani. ‘I he taha ‘o ‘ene ngaahi hā‘ele hifo ki mamani, na‘a ne nonofo ai mo ha fefine hoihoifua ‘aupito, na‘e hingoa ko Va‘epopua (‘Ilaheva Va’epopua). Pea na’a ne fa‘ele‘i leva ha tama ‘a ia na‘a ne fakahingoa ia ko ‘Aho‘eitu. Na’e hā‘ele hake leva ‘a ‘Eitumatupu‘a ia ki langi ka e tuku pe ‘a hono ‘alo ‘i māmani pea mo ‘ene fa‘ee. Ka ‘i he taimi na‘e tupu hake ai ‘a ‘Aho‘eitu, na’e matu’aki vivili ‘aupito ‘a ‘ene fie ma’u ke ne fe’iloaki mo ‘ene ‘eiki. Ko ia na’a ne hanga leva ‘o ‘eke ki he’ene fa’ee 'a e feitu’u ‘oku ‘i ai ‘a ‘ene ‘eiki. Pae na’e hanga leva ‘e he’ene fa’ee ‘o fakahā ange ‘ a e fu‘u toa ke ne kaka ai ki langi.
‘I he‘ene kaka hake na‘a ne fetaulaki ai mo ‘ene ‘eiki, pea na’e hanga leva ‘e ‘Eitumatupu’a ‘o talitali fiefia ia ‘o ne hanga ‘o teuteu ha ‘ilo ma‘a ‘Aho‘eitu. Ka na‘e ‘i langi foki mo e Fale ‘Alo ‘o ‘Eitumatup’a mo hono hoa, ko Tamapo‘uli. Pea hanga leva ‘e ‘Eitumatupu‘a ‘o fekau ke ne me‘a ‘o fe‘iloaki mo hono toenga ‘o e Fale ‘Alo. Ka ‘i he a‘u atu ‘a ‘Aho‘eitu, na’e kamata ke meheka ‘a e Fale ‘Alo ‘ia ‘Aho‘eitu, he na‘e fu’u talavou ‘auptio ‘a e tama ia. Pea ‘ikai ke ngata ai ka na‘a ne toe hanga ‘e ia ‘o ikuna‘i ‘a e toenga ‘o hono fanga tokoua ‘i he‘enau fe‘auhi sika. Ko ia na’a nau hanga leava ‘o fakapoongi ia pea nau hanga leva ‘o kai ‘a hono sino (hufanga he fakatapu).
Na‘e hanga ‘e ‘Eitumatupu‘a ‘o kumi ‘a ‘Aho‘eitu, pea ‘i he ‘ikai ke ne hanga ‘o ‘afio‘i pē ‘oku ne ‘i fē, koi a ai na’a ne hanga ‘o faka‘eke ‘a e Fale ‘Alo. Ka ‘i he ‘ikai kenau tala ‘a e mo‘oni, ko ia ai na’e mahamahalo pē ‘a ‘Eitumatupu‘a ia ki he me‘a kuo hoko kia ‘Aho‘eitu. Ko ia na‘a ne hanga leva ‘o fekau ke ‘omai ‘a e fu‘u tāno‘a, pea ne fekau ke nau lua ki ai. Pea ‘i he’enau lua hifo na’e fonu ‘a e tano’a ‘i he sino ‘o ‘Aho‘eitu. Pea na’e hanga leva ‘e ‘Eitumatupu‘a ‘o lingi ‘a e me‘i vai ki ai, pea ne toki ‘omai ‘a e lau‘i nonu (Morinda Citrifolia) ‘o ‘ufi‘ufi ‘aki.
Na‘e hili pē ia pea kamata ke ngāue ‘a e ngaahi kupukupu ‘o ‘Aho‘eitu ‘o fakatahataha. Pea toki me’a hake ‘a e tama ‘o me‘a mai mei he tāno’a Ko ia na‘e toki hanga leva ‘a ‘Eitumatupua ‘o fakatahataha’i mai hono ngaahi Fale ‘Alo, Pea ne toki folofola atu: ‘E hā‘ele hifo ‘a ‘Aho‘eitu ko e tu‘i ‘o Tonga (ko e Tu‘i Tonga). Pea te ne hanga ‘e ia ‘o fetongi ‘a Ko hai mo Ko Au ‘i he tu‘i ‘i Tonga. Tokua pea toki lānga’i ai ‘a e ‘ofa ‘a e fanga tokoua Fale ‘Alo ‘o ‘Aho’eitu, pea nau kole ke nau hifo ki māmani mo ‘Aho‘eitu. Na’e folofola ‘a ‘Eitumatupu‘a kia Talafale, ko hono ‘alo lahi ia, ‘e ‘ikai ke ne hoko ko ha Tu‘i Tonga, koe‘uhi he na’a ne fakapoongi ‘a honau tehina, ko ‘Aho‘eitu. Pea ko hono toe ‘o e Fale ‘Alo, ‘a Matakehe, Maliepō, Tu‘iloloko mo Tu‘ifolaha, te nau hoko kinautolou ia ko e kau Falefa, ke tauhi ki he fale ‘o e Tu‘i Tonga. Ko e ola ia ‘o ‘enau ngaue kovi na’a nau fakahoko.
(Te tau ngata he, ka tau toki hoko atu ‘o fekau‘aki pea mo e ‘uluaki Tu‘i Tonga - ‘Aho‘eitu).
