You are here

Letters

Kohai ‘oku mou faka-fofonga‘i?

Sydney, Australia

‘Etita,

Fakatapu ki he Hau e ‘Otu Tonga, Fale Alea, Palemia mo e Pule‘anga kae ‘umaa e Tonga kotoa kae fai ha fakatalanoa.

Ko e  taha e fehu‘i tefito  hotau fonua he ‘aho ni ko e fatongia ‘o e Hou‘eiki mo e Nopele ki he Fa‘unga Pule ‘o e ‘aho ni. Pea ko e hoha‘a ‘oku ma‘alifekina pe kohai ‘oku nau fakafofonga‘i ‘i Fale Alea. Pea he ‘ikai teu toe lave ki he faikehekehe ‘o Nopele mo e Hou‘eiki Tauhi Fonua he ko e kupu si‘i mo e lahi ‘o e me‘a tatau.

Ko e tali ki he fehu‘i ‘i ‘olunga, ‘oku nau fakafofonga‘i pe ‘e kinautolu kinautolu ‘o ‘uhinga ko e toko hiva ‘i Fale Alea ke fakafofonga‘i e Nopele ‘e toko tolutolu e fonua fakakatoa. Ko e tali e taha ‘oku nau mahu‘inga he ‘oku nau nofo mo e kelekele. Loua e ongo tali angamaheni koeni ‘oku Hala.

‘Uluaki, Ko e fokotu‘utu‘u ‘e  Tupou I  na‘e ‘uhinga‘a  e mahu‘inga ‘o e Hou‘eiki he na‘e nofo a Tonga he malumalu e Ha‘a mo e Kainga pea ko e ‘ulu e kakai o Tonga fakatatau ki he taimi koia ko e Hou‘eiki. Ke tauhi e ma‘uma‘uluta e nofo ‘a e fonua na‘e ‘omai e Hou‘eiki ke mu‘avaka he Fa‘unga fo‘ou ‘i he ‘uhinga ko e kakai ko e ‘elemeniti mahu‘inga ‘o e Fonua. ‘I he ‘uhinga koia ko e Nopele ‘i he Fale Alea ‘o Tonga ke fakafofonga‘i hono kakai. Ua, ‘oku tala mahino mai ‘e he Konisitutone ko e kelekele o Tonga ‘oku ‘i He‘ene ‘Afio. Ko e vahe Tofi‘a ke tokanga‘i ‘aki ‘ehe ‘Eiki pe Nopele ‘a e Ha‘a mo e Kainga ka ‘i he malumalu ‘e pule fakalukufua ‘Ene ‘Afio.

Ko e fatongia tefito leva ‘o e Hou‘eiki ki he Fa‘unga Pule lolotonga ko e fakama‘uma‘uluta ‘o e Ha‘a mo e Kainga he ko e ongo ‘elemeniti mahino ia mo e ‘uhinga ‘o ‘enau ‘i Fale Alea. Ko e Ha‘a mo e Kainga ko e kakai. Pea ‘oku kapui ‘e he ongo sino koeni e fonua fakakatoa. Ka ‘oku ha mei ngaahi ta‘u e tolungofulutupu ki muini mai ‘a e hee ‘a e Hou‘eiki mei he ongo kiato honau mafai ‘i Fale Alea ‘o tupu ai e veiveiua pe kohai koaa ‘oku nau fakafofonga‘i.

Ko e Ha‘a mo e Kainga ko e ongo ‘elemeniti mahino ia ‘oku nofo ai ‘a e Fa‘unga ‘o e Pule‘anga Faka-Tu‘i. Ka ko e ‘oho mai ‘a e fakakaukau  ‘o e Temokalati ‘o talaki ko e le‘o ‘o e kakai. Ko e ‘ikai ma‘u ‘e he kau Nopele ‘a e ma‘uma‘uluta mo e fakaivia ‘o e ongo ‘elemeniti  tefito ‘oku ne aofaki ‘etau nofo fakasosiale ke fai ha fakafekake‘i. ‘O nofo kau‘aa e ni‘ihi ‘o nautolu na‘a lava hano liua e Hau ‘o e Fonua ‘e he tui faka-temokalati. ‘O ha he ta‘u e tolungofulu tupu kuo hili ‘a e ‘ikai lava ‘o malu‘i lelei ‘a e Fa‘unga Pule Faka-Tu‘i mo ‘Ene ‘Afio ‘i Fale Alea. Kae hu mai ki tu‘a ‘o toe ‘eke ki he Kakai ‘o e fonua. Koeha ha poa ‘okapau na‘e fili ‘a e kakai ke tali. Pea ‘okapau ‘oku ‘ikai ‘ilo e ngalivale ‘o e tonounou ko eni, ta ko e ‘uhinga nai eni ‘oku kei ma‘alifekina ai e fakakaukau ke fili ‘a e kau Nopele ‘e he kakai. Pule‘anga e ua mo e ‘ikai fakangata e fakakaukau fulikivanu ko eni, pea hoko mai e tolu mo e fakakakau kuo maau hono pouaki e fakakaukau fulikivanu koeni ke liukava‘i e pule Faka-Tu‘i ‘i Tonga.

‘Oku ‘ikai ko e Ha‘a mo e Kainga ke toki tanaki pe ko e ha‘amo ki Palasi ‘i ha fatongia. Mole ke mama‘o, ko e nofo fakasosiale mo e fatongia ‘o e kakai e fonua ko e pou tuliki e mafai ‘o e Hou‘eiki Nopele. Ko e tofi‘a ‘o e ngaahi kolomu‘a fo‘ou mahino hono tuku he malumalu ‘o e Pule‘anga, ka ko hono kakai ko e kakai ‘o e Ha‘a mo e Kainga, pea ko e kakato ia e kakai ‘o e fonua. Pea ko e ngafa mahino eni ‘o Hou‘eiki ki he‘ene Afio mo e Fa‘unga Pule Fakatu‘i.

Koia ai ko e fehu‘i koee ‘oku fa‘a mahe‘a, Kohai ‘Oku Mou Faka-Fofonga‘i?  Ko e fehu‘i ke fai ‘e he kau fakafofonga Nopele kihe kau fakafofonga ‘oku lau ko e kau fakafofonga ‘o e kakai ‘i Fale Alea. He kuo ha mahino mai he ‘aho ni ko e kau fakafofonga ‘o e Paati, fakafofonga‘i e tokosi‘i kae talanoa kihe tokolahi. Ko e paati ‘oku ‘ikai ko e kotoa ia e Kakai ‘o e fonua. Tenau me‘angaue ‘aki e kakai ke to ki Fale Alea mo e Pule‘anga pea ko e monuu ka nau kei tokanga mai ki he kakai ‘iha founga ngaue ‘a e Pule‘anga ki he lelei fakalukufua ‘a e Fonua.

Ka ‘oku ‘i ai ha me‘a ke fakalelei‘i. ‘Io. Ke foki e Nopele mo e Hou‘eiki Tauhifonua ‘o fakama‘uma‘uluta e Ha‘a moe nofo ‘a Kainga mo e  kavei-‘oe-taufatungamotu‘a ‘oku ne haukafa kae maau e nofo ‘a e fonua. He ‘ikai teu fakatalanoa ki he makehe ‘o e tokakafa hotau sosaieti mei ha toe fonua. He na‘e ikai ngata pe e Fatu fo‘ou hono Fa‘unga Politikale ka na‘e toe ‘ave mo e mahu‘inga tatau ki he Ma‘uma‘uluta Fakasosiale ‘a hono kakai. Kae fakamolemole  na kuote paki‘i ha loutelie ka ko e mahu‘inga‘ia pe he mata‘ikoloa kuo ta tamoloki ‘i onopooni.

‘I he loto faka‘apa‘apa mo‘oni,
‘Inoke Fotu Hu‘akau
‘Univesiti Lo‘au.