‘I he ngaahi ‘aho ni ‘oku fakalalahi ‘a e talanga’i ‘o e CEDAW ‘i he sosaieti Tongaa, pea ko e me’a lelei ia he ko e me’a mahu’inga ‘o malava ke uesia ai ‘etau mo’ui lotoluu. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakakaukau ‘e nima lalahi ‘o e ‘isiu ni, pea ‘e fai pe hono fakamatala’i kongo konga lalahi, na’a tokoni ki ha fai tu’utu’uni aofangatuku ‘a e kakaii.
‘Uluaki, ko e fakakaukau ‘a e kau poupou malohii ke fakamo’oni (accede) ‘a Tonga ni ki he CEDAW mo hono ngaahi tuku fakatafa’aki ‘e nima kuo tali ‘e he Kapinetii pea fa’u hano lao ke tali ‘e he Falealea mo e Tu’i (ratify). ‘Oku ‘omai leva ‘a e ongo ‘uhinga tefito ‘e ua, ‘a ia, ko e fakahaa ki mamani kotoa ‘oku poupou’i ‘e Tonga ni ‘a e taumu’a ‘o e CEDAW ‘a ia ‘oku hoko leva ‘a Tonga ni ko e fonua lelei fakamamani lahi (good global citizen), pea ‘e malava ke tau ma’u ha ngaahi tokoni ki hono fakahoko ‘o e CEDAW. Toe talamai mo e ngaahi sitesitika ‘o e fakamamahi’i ‘o e kakai fefine ‘oku lauiafe ‘i he ta’u kuo’osii pea ‘oku faka’au ke lahi ange. Ko e fehu’ii leva, pe ‘e lava ‘e he CEDAW ‘o ta’ofi pe fakasi’isi’i ‘a e sitesitika ko’enii. Tau manatu’i ‘oku sai pe ‘a e sitesitikaa ‘iate ia pee, ka ko hono faka’uhinga’i ‘oku malava pe ke tafa’aki ua pe lahi ange. Hange ko’enii, ka fonu vaeua totonu (sitesitika ia) ha ipu vai, teu lau ‘eau ‘oku fonu vaeau pea ke talamai ‘e koe ia ‘oku maha vaeua, ‘a ia, ‘oku ta fakatou tonu fakae’uhinga’i ka ‘oku vaeua pe ‘a e ipuu ia he vaii (sitesitikaa ia). ‘Oku lelei pe ‘a e taumu’a ‘o e CEDAW ka ko hono faka’uhinga’i fakaikiiki mo fakahokoo (implement) ‘e malava ke tau fe’ao mo e palopalema lahi ai. To e talamai foki ‘e he Pule’angaa, tatau pe te tau tali pe ta’etali ‘i he kuonga ni ka ‘i he ta’au ‘a taimii ‘e ala tali ‘a e CEDAW ia ‘e ha to’utangata ‘i he kaha’uu. Ko e talanoa loloa ‘eni he ko e tali mo e ta’etalii, ‘oku ‘i ai ‘a e palani ma’oni’oni ‘a e ‘Otua ia kiai pea ‘oku misiteli ia ki he ‘etau fakakaukau fakaetangataa.
Ua, ko kinautolu ‘oku ‘ikai loto ke tali ke fakamo’oni ‘e Tonga ni ‘a e CEDAW neongo ‘oku fai pe ‘a e poupou ki he ngaahi taumu’a ‘e ni’ihi ‘o e CEDAW, ka ko hono fakaikiiki mo hono fakahoko ‘a e ngaahi fakakaukauu ‘oku fehangahangai mo e lotu faka-kalisitianee hange koia ‘oku hoko ‘i NZ mo ‘Aositeleliaa. Ko e fakatokanga mahu’inga ‘aupito ‘eni kia kitautolu.
Tolu, ko kinautolu ‘oku poupou ia ke fai mo fakamo’oni ‘a Tonga ‘i he CEDAW mo hono ‘u ‘reservations’, kae ‘oua leva ‘e hoko ko e lao (ratify), ka tau nga’unu ki mu’a mo fakasiosio ai pe koeha e me’a te tau hoko kiaii. Ko e palopalemaa, he ko ‘etau fakamo’onii pe kuo kamata ke siofi fakaemamani lahi kitautolu, pea ‘e teke malohi mai ‘aupito mei tu’apule’anga ke tau muimui ki he CEDAW neongo ko e fonua tau’ataina kakato pe ‘a Tonga ni. ‘A ia, ko e fakakaukau ‘eni ‘oku hange pe ha ‘band-aid’, ko e faka-taimi pee
Fa, ke tau fa’u pee ha lao ‘oku tatau pe mo e CEDAW kae to’o ‘a e ‘u kupu ‘oku tau ‘reservations’ aii. Ko e ki’i piliote foki ‘a Tonga ni pea ‘e kei teke takai holo pe kitautolu ‘e he ‘u fonua CEDAW mo e UN pea ‘e ‘ikai malava ‘e kitautolu ia ‘o tu’u tokotaha. Ko e tu’unga ‘eni ‘oku ‘i ai ‘a e US ka ko e fu’u pione foki ia, pea ‘oku ‘ikai ke nau tali ‘a e CEDAW he ‘oku ‘i ai pe ‘enau lao tatau pe ma’olunga ange ia ‘i he CEDAW, pea ‘oku ‘ikai tali ia ‘e he Pule’anga mo e kakai ‘o e US ke fai tu’utu’uni ange ha fonua kehe pe UN kiha ‘anau lao ka ko e Congress (Fale Alea) pee.
Nima, ke tau tu’u pe he tu’unga na’a tau ‘i he kuohilii aii ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. Koe anga fakaetangata ia ‘oka ngaue ha me’a pea ‘oku fiu hono ta’ofi ke tu’u. Kuo ‘osi teka’i mai ‘ehe Pule’angaa ‘a e fo’i puluu pea ko e me’a pe tetau lava ‘o faii ko e lotu pe ki he ‘Otua ke fai pe ‘eia hono finangalo, ‘oua ‘e manasi’i, he ko e me’a pe ia ‘e tu’u, tu’uloa mo lelei ki Tonga ni.
Sione Tu'itupou Fotu
