Ko e CEDAW mo Tonga

‘I he ngaahi ‘aho ni ‘oku ha mai ‘a e talanga’i lahi mo fefeka ‘i he fonua ‘a e hoko ‘a Tonga ko e Memipa ‘i he konivesio ‘a e UN ko e CEDAW, fekau’aki mo e totonu ‘aha fefine. ‘Oku ‘i ai ‘a e kau poupou mo e kau ‘ikai-poupou. Ko e fakamatalani ni ko e fie tokoni pe ke tau talanoa’i lelei mo melino ‘a e CEDAW he ‘oku tau tangata’ifonua kotoa ‘o e fonua ko Tonga.

Ko e konivesio CEDAW ‘oku ngaue’aki ‘a e ngaahi fakakaukau ‘o e Vienna Convention for the Law of Treaties, 1969 (Konivesio Vienna ki he Lao ‘o e Ngaahi Talite). Ko Tonga ko e fonua tau’ataina pea ‘oku fa’iteliha pe ki he ‘ene tu’utu’uni mo e ngaahi me’a fakalotofonua ka he ’ikai ke fepaki ia mo e laumalie ‘o e CEDAW. ‘Oku ‘ataa pe ki Tonga ni ke fokotu’u atu ki he UN ha ngaahi ‘tuku fakatafa’aki’ (reservations) fekau’aki mo e CEDAW pe koha kupu ai, ka ‘e ‘ikai fekapi ia mo e laumalie ‘o e CEDAW. ‘Oku ‘i ai ‘a e ‘reservations’ ‘a e fonua Memipa nai ‘e 80 kuo ‘ave ki he UN (meihe ngaahi fonua Memipa ‘e 180 tupu), ko e lahi ai ko e fekau’aki mo e Article 2 mo e 16. ‘Oku ataa ki ha fonua Memipa kene fakafepaki’i (objections) ki he UN ‘a e ‘u ‘reservations’ ka ko e fonua mei ‘Iulope nai ‘e 10 ‘oku nau fai ‘a e fakafepaki, pea ‘oku te’eki fai ha tu’utu’uni aofangatuku ki ai.

‘I ha huu fo’ou ha fonua ‘o hoko ko ha Memipa ‘oku ‘ave ‘ene tohi kole huu (accession instrument) ki he UN pea ka tali pea toki fai leva ‘a e ngaahi ngaue ‘e he fonua koia ke liliu ‘ene ngaahi lao mo e ngaahi tu’utu’uni kehekehe ke lava ‘o ngaue fakalotofonua ‘a e CEDAW. Ko e toki ‘ratify’ ia ‘e he fonua koia ‘i he ‘osi hono liliu ‘a e ngaahi lao mo e ngaahi tu’utu’uni fakalotofonua pea fakaha leva ki he UN.

Ko e sitepu hoko ‘a Tonga ke ‘ratify’ ‘a e CEDAW ko e fa’u ha lao ke fakahu ‘a e CEDAW ko e lao ‘a Tonga pea kau ai mo hono ngaahi tautea (offences) he ‘oku ‘ikai ha kupu tautea ia ‘i he CEDAW pe ha konivesio faka-mamani-lahi. Ko e faingamalie ‘eni kia kinautolu ‘oku ‘ikai poupou ki he CEDAW ke nau ngaue ke ta’ofi ‘a e hoko ‘a e CEDAW ko e lao ‘a Tonga. Ko e ‘uluaki me’a mahu’inga ke talanga’i ‘e he ‘u Siasi takitaha ke mahino ‘aupito koeha ‘a e CEDAW mo hono ngaahi palopalema ‘e hoko ‘oku fepaki mo ‘enau tui faka-lotu. Ua, fakahoko ki honau Fakafofonga Falealea koeha honau loto. Kapau ‘oku tokolahi taha ‘a e ta’eloto pea kuopau ke fakaha’aki ‘ene ta’e poupou ki he CEDAW ‘i hono ‘omai ‘a e lao ‘o e CEDAW ki Falealea. Taimi tatau ‘oku sai ke ‘omai moha tohi-tangi ‘a e kakai ki he Falealea mo e Tu’i. ko e poupou ki he ‘enau ta’efiemalie ki he CEDAW.

Ka paasi ‘i Falealea ‘a e lao ‘o e CEDAW ‘i ha fa’ahinga ‘uhinga pe, ‘e lava ‘e he Tu’i ‘o ‘ikai fakamo’oni huafa kiai pea he ’ikai hoko ko e lao. Ko e sitepu faka’osi ko hono fakafoki tohi leva ‘e he Pule’anga ‘a e Memipa ‘a Tonga ‘i he CEDAW ki he UN pea ‘e toki motu ‘aupito ‘a Tonga meihe CEDAW ha ‘osi ha mahina ‘e 12. ‘Oku lava pe foki ‘o ngaue’aki ha fakahaaloto (referendum) ‘a e kakai (fiema’u ha lao kehe ki he referendum) pea ka tokolahi taha ‘ae ta’eloto ki he CEDAW pea kuopau ke fai kiai ‘a e Pule’anga. ‘Oku ataa pe foki ki ha Tonga ke fakahaa hono loto ‘i ha founga ‘oku melino mo taau ‘i ha fakahaa loto kuo fakangofua ‘e he lao.

Sione Tu’itupou Fotu