Neongo e tā tu'olahi hono tu'uaki mai e Temokalatí 'o pehē tokua ko e mafai 'e 'i he 'aofinima o e kakaí, ka 'oku 'ikai fakatokanga'I 'e he kakaí 'a e hoko e Temokalatí ko e me'angaue faka-politikale pē ki ha ni'ihi tokosi'i tu'umālie ke nau pule ki he toenga e fonuá. Kuo fakamo'oni'i 'oku lolotonga hoko eni i 'Amelika he 'aho ni, pea me'apango kuo 'osi kamata e me'a tatau 'i Tonga he mali siokoloa (marriage of convenience) ko ia 'a e Temokalati Tonga mo e Kautaha e Kaungaue Fakapule'anga (Tonga Public Service Association PSA).
'I Sepitema 'o e ta'u ní, ne tuku mai ai 'e he pepa (peer-reviewed journal) 'a e Kautaha e Kau Saienisi Politikale 'a 'Amelika (American Political Science Association) 'oku iloa ko e Perspectives on Politics 'a e fakatotolo 'a Martin Gilens o e Univesiti Princeton pea mo Benjamin Page o e Univesiti Northwestern ne fakakaveinga ko e Testing Theories of American Politics: Elites, Interests Groups, and Average Citizens 'a ia 'oku hā mahino ai, "Kuo hoko a 'Amelika ko e fonua Pule Fakaolikaki (Oligarchy)," pe ko e Pule'anga pule'i 'e he ki'i falukunga kakai tokosi'i 'a ia ko e kau Mo'umo'ua Faka'ekonomika (Economic Elite) -- ka e 'ikai ko e Pule'anga Temokalati.
'I he fakatotolo koeni 'e Gillens mo Page 'a ia oku ne fakamahino ai e liliu (evolve) e Temokalati 'o hoko ko e 'Olikaki (pule e tokosi'i), he'ena 'analaiso 'a e ngaahi kaveinga ngaue (policy issues) 'e 1,179 'a e Pule'anga. Pea fakatatau ki he'ena fakatotoló, ko e ngaahi policy ko'eni 'oku makatu'unga mo fakataumu'a pē ki he lelei 'a e kau Mo'umo'ua Faka'ekonomika (Economic Elite) tupu mei he'enau ngaue'aki e ngaahi kulupu faka-politikale ke nau afe'i e fokotu'utu'u ngaue (policies) 'a e Pule'anga ki he'enau lelei fakafo'ituitui, pe ko hono 'ai e taha oku "ope atu 'a e faihala" (profoundly corrupt) 'i he Pule'angaa.
Pea ko hono fakalea mahino, 'oku 'ikai kau mai 'a e kakai ia ki he fokotu'utu'ungaue mo fa'ulao 'a ia oku fakataumu'a pe ki he lelei 'a ha ni'ihi tokosi'i ka e masiva ai pe toenga 'o e fonuaa.
'I he mahina ko Sepitema ai pee, ne tuku mai 'e he New York Times 'a e lipōti mei he Pangike Pule 'a e Pule'anga (Federal Reserve Bank) 'o fakamahino ai ko 'enau ngaahi fokotu'utu'u ngaue (policies) oku ne 'ai ke tu'umalieange 'a e kau tu'umalié, pea masivaange 'a e kau masivá.
Mei he 2010 ki he 2013 ne tupu peseti 'e 10 e pa'anga hu mai 'a e peset 'e 10 taupotu taha ki 'olunga e kau tu'umalié, ka e tu'uma'u pē holo ki lalo 'a e pa'anga hū mai 'a e toenga e peseti e 90 'o e kakai 'o e fonuá. Ko e kakai ne nau faingata'a'ia tahá ko e peseti ko ia 'e 20 taupotu ki he takele 'o e masivaa, he na'e holo peseti 'e 8 'enau pa'anga hūmai he vaha'a ta'u ko ena 'e tolu.
Ko fē vahevahe taau mo vahevahe tatau 'o e Temokalati hena?
Lava lelei ke faka'ilo 'e he IRS (pe Potungaue Tukuhau 'a e Pule'angaa) 'a e ta'etotongi tax $2,000 ha motu'a masivesiva 'i 'Amelika ka e ikai lava o faka'ilo 'a e fu'u kau pule pangikee ne makatu'unga ai e too e ekonomika 'a 'Amelika mo mamani he 2008 'o mole ai e peseti e 40 'a e koloa 'a e fonua fakakatoa.
Ko e me'a ko ee ki he pehee ko e fonua temokalati a 'Amelikaa 'oku mo'oni pe ia he ngaahi malanga faka-politikale ka 'oku 'ikai ko e mo'oni mo'onii ia (pe reality) he 'oku ngata pe e mafai e kakai he la'ipepa paloti pea va'inga leva e kau tama 'i lotó. 'Oku malava ke faka-temokalati e founga filí ka e ta'e-faka-temokalati hono fakalele e fonuá
Taha e me'a oku ma tala'a ai he Temokalati Tongá ko e 'enau mali ko ia mo e Kautaha e Kaungaue Fakapule'angaa. Ka te fanongo he tipeiti mei Falealea ko e taha e vote hu hamolemole mo ta'eha fakafepaki mei he kau Temo he ngaahi ta'u kuo hilii 'o a'u mai ki he ta'u ni ko e vote ko ia he hiki e vahenga e kau Ngaue Fakapule'angaa. Hangee kuo ilifia e Temokalati Tonga ki he Kautaha ko'eni he ko e kau influencer eni pe middle class mo e upper class (Economic Elites) 'o e sosaieti Tongaa. Lolotonga e faingata'a'ia faka-ekonomika 'a e fonua pea fokotu'u mai he lipooti 'a e World Bank he ta'u kuo 'osi 'oku totonu ke fakatokosi'i e kau ngaue he Pule'anga ke holoki e fakamole ka 'oku tupu pe ivi ia e Kautaha ni ko 'enau mali mo e Temokalati Tonga.
'I he fakalongolongo fakapolitikale ko ia mo e ikai ha fakafepaki e taha mei he Temokalati Tonga ki he feinga tukungaue a e Kautaha e Kaungaue Fakapule'anga, neongo e ta'eloto e tokolahi 'o e ngaahi Siasi hange ko Dr Puloka o e Siasi Uesilianaa, oku ne fakamahino mai 'a e kamata ke hoko 'i Tonga 'a e me'a 'oku lolotonga hoko i 'Amelika he taimi ni ko e Pule'anga 'o e Kau Fakafofonga 'o e Tokosi'i (Oligarchy) kae fakapuli mai ko e Temokalati.
Kuo kamata pongipongia pehé na pē 'a e nonofo e Temokalati Tongá mo e Kautaha Ngaue Fakapule'angá, pea ko e vave ange 'etau Temokalatí, ko e vaveange ia 'etau 'Olikakí.
'I he'ema vakai ki he tu'unga kuo tu'ulu ki ai e Temokalati Ameliká, kuó ma pehē, "Ke 'OUA 'e Tonga mai ē."
Faka'apa'apa atu,
Tevita Vaikona
Senituli Penitani
