General Election challenges voters to save Tonga
Wednesday, November 12, 2014 - 13:24
Tongan voters will be put on the spot on November 27 to elect a new government that could save the country from its current economic downward spiral, and to start a recovery process that will restore the trust and confidence of the people in the system of government that was implemented in 2010. Until we fully understand how our system works, and why it doesn't work, we will continue to struggle. Editor's comment, by PesiĀ Fonua
- Read more about General Election challenges voters to save Tonga
- Log in or register to post comments
Comments
Kimu'a 'ihe founga fo'ou ko
Kimu'a 'i he founga fo'ou ko'eni 'oku fakalele'aki 'a e pule'anga Tonga, na'e lahi 'a e ngaahi launga mo e ta'efiemalie 'a e kakai 'o pehe ko e pule'anga ia 'oku fakalele pe ia 'e he Tu'i, kau nopele mo e kau minisita. 'I he founga fo'ou ko'eni 'oku fakalele 'a e pule'anga, 'a ia na'atau kamata 'i he 2010, tau vakai ange pe 'oku 'oange ha faingamalie ai 'o e kakai ke nau fakalele 'a e pule'anga Tonga. Neongo pe 'oku 'i ai 'a e fanga ki'i me'a iiki 'oku ngali 'favour' ai 'a e pule'anga 'i he 'system' fo'ou, ka ko hono fakakatoa, 'io, 'oku 'oange 'e he 'system' fo'ou 'a e faingamalie peseti 100% ki he kakai ke nau fakalele 'a e pule'anga Tonga. 'Uluaki Ko e Falealea 'oku 'i ai kau fakafofonga 'o e kakai 'e toko 17 kae toko 9 pe kau nopele. 'Oku 'i ai leva faingamalie 'o e kau fakafofonga 'o e kakai ke nau fili ha Palemia 'oku loto kiai e kakai. Ko hono ua, 'e toki fili leva 'e he Palemia 'ene kau minisita ki he kapineti ke nau poupou'i 'a e kakai. Pea tau toki a'u leva ki he konga faka'osi ko e mahu'inga taha ia 'Significant under the system was the fact that the King in Council surrendered his executive power to the Prime Minister and his cabinet'. Pea 'oku tau fakafeta'i ai ki he fale 'o 'ene 'Afio. Ko e veuveuki ko'eni 'o e 'system' fo'ou, ko e fai pe ia 'e he kau fakafofonga 'o e kakai. Mahalo pe ko e kau fakafofonga ia ko'eni 'don't know what they are doing'. Ka ko e me'a mahu'inga taha ko e honest, respect & love. 'Ofa kemou ma'u ha fili melino moha pule'anga lelei....SAIA
'Oku 'iai 'ae fokotu'u 'ae
'Oku 'i ai 'a e fokotu'u 'a e motu'a ni pea mo e Paati Langafonua Tu'uloa ko e toko 17 ne fili 'e he kakai ke nau fili 'a e Palemia mei he toko 17 pe, 'ikai kau ai 'a e kau Nopele. Ko e 'osi 'a e fili Palemia 'o ma'u ia ko e me'a ia 'a e Palemia ke ne fili mai ha taha mei he Nopele ke Minisita kapau 'oku ne fiema'u. Kapau 'e 'i ai ha Nopele 'oku ne pole'i 'a e tu'unga Palemia 'oku 'ata ke me'a mai ia 'o kau he kau kamipeini kanititeiti 'e 17 'e fili mai 'e he kakai. Palemia fili 'e he kakai, ma'ae kakai, ke ne taki e kakai pea toe taliui foki ki he kakai. Ko e fo'i fakakaukau ko eni ko e fa'ahinga temokalati ia 'e fe'unga mo hotau 'ulungaanga mo hotau fa'unga fonua. Malo Sione Tu'itavake Fonua
Ko e ha koaa na'e 'ikai ke
Koeha koaa na'e 'ikai ke tau fononga ai he hala na'e mahino 'o e 'elemeniti faka-temokalati 'o e fa'unga pule ofi taha ki he fa'unga pule na'a tau 'i ai. Na'e fakasisi mai 'e Siaosi V 'aki hono kapikapi e kau Nopele 'aki 'a e kau Law Lords. Ko e faingamalie pe ia ke to'o ai 'a e kau Nopele mei Fale Alea ki ha Fale Mavahe. Lolotonga 'a e memipa 'a e kau Nopele he Fale Alea 'o Tonga koeha ha 'uhinga lelei ke 'ikai te nau kau ai hano fili ha Palemia. Koeha 'a e kehekehe 'o e fili mai 'e he toko 33 'a e 9, mo e fili 'e he toko 17 'a e Palemia. Ko e Palemia fili 'e he toko 17 he 'ikai fakatonulea'i ia ko e Palemia fili 'e he kakai. Fefee eni, fili mai a 'e he kakai 'oku nofo he tofi'a faka-nopele 'e 33 'a e toko 9. Fili 'a e 17 'e he kakai 'oku nofo he kelekele 'o e pule'anga. 'E sai ange ia he tauhi 'otua ua ko'eni 'oku lolotonga hoko. 'Oku mahino heni 'e 'ikai te tau talanoa fili 'i loto Fale Alea kae 'oua kuo tau liliu 'a e lao kelekele. Pea 'e 'ikai ke tau teke holo 'a e kau Nopele kae 'ikai ke tau ue'i 'a e Tu'i 'o Tonga moe Kalauni. Ko hono mo'oni ko e me'a na'a tau fai ki he liliu 'o a'u mai ki he 2010, ko e ngaue maaulalo taha ia ki ha liliu fa'unga pule kuo fakahoko ki ha fonua he senituli 21. Tau tali 'a e mo'oni koia pea tau foki 'o kamata fo'ou 'etau ngaue ki he Fakalelei Faka-politikale hotau fonua. Ko e ngafa ia 'e tauloto 'e he Fale Alea 'o e 2014. 'Ofa ke tau fili mai 'e tau fanau ako lelei kuo nau pole ki Fale Alea ke fakahoko 'a e ngaue ko 'eni.
Etita,
Etita, Fakamolemole kae fakaa'u atu 'a e ki'i ongoongo ko 'eni ki he Paenga hei'ilo na'a 'aonga ki he fatongia 'oku hanganaki kiai 'a e Fonua 'aia ko e fokotu'u 'a e Pule'anga ki he 2015-18.
Ko e 'Univesiti Lo'au mo hono Va'a Ako ki he Fifili (School of Rational Studies) 'oku 'i loto ai ha Lepa Fakakaukau ('oku lahi ngaue'aki faka-papalangi 'a e Think Tank) pea ko e talu 'a e 'osi 'a e Fili mo e talanga 'a e lepa ko'eni pe koeha 'a e me'a fakapotopoto ange ke ngau'unu kiai 'a e fonua. Ko e lukuluku leva 'eni ke vahevahe atu hei'ilo na'a 'aonga ki he ngaue mamafa 'oku hanganaki mai.
Ko e ngaahi fonua Temokalati lahi 'oku mei fakalele pe 'e he Paati 'e 2 (US, Aust, NZ, Canada, Britain etc) neongo 'oku 'i ai 'a e ngaahi paati kehe ka 'oku lomaki'i pe kinautolu ia 'e he ongo paati lalahi. 'Oku lahi leva 'a e kau kanititeiti Tau'ataina 'oku tu'u mai 'aki 'a e 'uhinga ko 'enau fakakaukau ki he lelei 'a e fonua 'oku 'ikai tatau ia mo e tukufakaholo oku tauhi 'e he ngaahi paati tu'ufonua. Ko Tonga he 'osi 'a e fili ko'eni ko e fuofua fonua ia ke ma'u 'e he kulupu fili Tau'ataina 'a e fika tenau lava 'o fokotu'u ha pule'anga. Pea 'oku ou fakafofonga'i atu 'a e Lepa Fifili 'a e Lo'au University he ngaahi fokotu'u ko eni.
(i) Ke mavahe 'a e kau Kanititeiti Tau'ataina ko e Kulupu tefito ia ke fa'u 'aki 'a e Pule'anga Tonga. Ko e 'uhinga tefito he 'oku ma'u 'e he kulupu ko 'eni 'a e kau Fakafofonga tokolahi taha mo lelei fe'unga ki he ngaahi Potungaue 'a e Pule'anga 'i he ako mo e maheni ngaue. (ii) 'E ma'u heni 'a e Tau'ataina 'e he Pule'anga mei ngaahi fakaanga tefito Pule'anga na'e 'ikai fili 'e he kakai mo e ha fua. (iii) 'oku toe ma'u 'e he kulupu ko'eni 'a e Kanititeiti lelei taha ki he Palemia mei he kau Fakafofonga 'o e kakai. (iv) Oku toe ma'u e' he kulupu ko'eni mo e tokolahi taha he fili 'a e fonua.
'E faingofua ange 'a e Loto Pule'anga 'a e Kulupu Tau'ataina pea toki fai hano fakakakato mei tua (4) pe tafa'aki 'a e Hou'eiki mo e Paati Temokalati 'okupau 'e fiema'u.
Koia ai 'oku toe fokotu'u atu ki he kau Fakafofonga Tau'ataina ke mou holomui kei taimi mei ha fa'ahinga uki mei he ongo tafa'aki ka mou nofo faaitaha ke ngaue'i ho'omou fokotu'utu'u ki he Pule'anga Fo'ou hotau fonua. Ko e founga vave taha eni mo faingofua ke fai mo sio 'a e fonua ki he fotunga hotau Pule'anga kae hiki 'etau tokanga he vave taha ki he ngaue ke langa 'aki 'a e fonua 'o tautefito ki hono 'Ekonomika ki he Pule'anga pea mo e fakama'opo'opo 'o e Fa'unga Faka-politikale ki he Fale Alea.
Ko e kotoa 'o e ngaahi 'uhinga ki he Fakakaukau ko'eni 'e fakahoko atu ia ki he fonua ha Polokalama makehe 'a e 'Univesiti he Monite 'o e Uike Kaha'u.
Faka'apa'apa Atu
Inoke Fotu Huakau
Sea, Lepa Fifili
School of Rational Studies
Lo'au University