You are here

Talanga 'i he lea faka-Tonga

Koeha 'a e motolo?

Canberra, Australia

'Etita,

Kuo lava atu ‘eni hono fakahu ‘a e ngaahi founga pule fakaanganga ko ha fokotu‘u fakakaukau fakapolitikale mo fakakonistutone ki ha founga pule‘anga fo‘ou ketau nga‘unu ki ai he senituli 21, pea kuo lava atu foki mo e tanaki ‘a e ola ‘‘o e ngaahi "Talanoa ‘a e Komiti ‘a e Tama Tu‘’ipelehake kuo pekia mo Dr Sitiveni Halapua ne faka‘ata he Falealea mo e Fakataha Tokoni ‘a ‘‘Ene ‘Afio.

Ko e ngaahi founga pule ko ia kuo fokotu’u mai he mitia mo Tonga’oku nau ngaue’aki foki’a e fo’ilea ko e ‘motolo...”, pea’oku’ikai ke fu’u mahino mai’a e’uhinga ne ui’aki kinautolu’a e fo’i lea ni. Pea’oku te’eki fakamatala’i mai ha taha ia’a hono’uhinga’oku ngaue’aki ai e lea motolo’e he mitia pe ko e kau fa’u founga pule fakaangaanga, pe pule’anga, pe kau ‘feinga liukava...” mo e ‘feinga fakalelei fonua...”. Ka’oku ai’a e tui mahalo pe ne ui ‘aki’eni’i he’uhinga ko e ngaahi founga pule pe’oku fokotu’u fakamahamahalo pe fakaangaanga ke toki fai hano tali he kaha’u.

Ka ko e me’a pango he ko e ngaue’aki’a e fo’ilea motolo he ngaahi mala’e fakatotolo fakaako,’ekonomika mo e politiki kuo ne hanga’e ia’o fakatupu’a e’u maumau lahi’aupito ki he mo’ui’a e kakai mo e ngaahi fonua lahi’i mamani. He ko hono fakalea mahalo’e ofi taha ki he’uhinga’o e lea motolo kuo ne fakatupu’a e ngaahi maumau lahi’i hono’uhinga tefito ko ia, ‘’oku tau fokotu’u’a e fakakaukau ki ha me’a’oku’ikai ke tau fakapapau’i ka’e toki tesi’i mo sivi’i pe ai pe’oku ngaue pe’ikai...”. Pe’i he’uhinga’e taha, ‘ko e fokotu’u ha fakakaukau’o hange ha sio’ata’oku tau fononga pe mo fa’ifa’itaki ki hono’ata he sio’ata...”.

‘A ia’oku’uhinga ia’oku’ikai ke tau fakapapau’i ha’a kitautolu fokotu’u pe fakakaukau, ka ko hono’ai atu pe pea ka fuluka pea sai pea ka’ikai pea tuku. Pea’oku ai’ene kehekekehe heni’a e fakakaukau he motolo mo e lea mahu’inga’e taha ko e ‘palani...” pe ‘fokotu’utu’u ngaue...”. He ko e lea palani pe fokotu’utu’u ngaue’oku tau muimui pau ki ai’i hono taimi fakahoko, ka ko e lea motolo ia’oku hange pe ha’ata’o ha me’a’oku’asi mai he sio’ata ka’oku’ikai fakapapau’i ia’oku fai ki ai ha muimui pau, ka’e lahi ange’etau fakamahamahalo. Ko e kainga’o e lea motolo mo e palani (pe fokotu’utu’u ngaue)’oku na faitatau’i he’uhinga, ‘oku ai ma’u pe’a e ngaahi me’a pe fakakaukau ia ne’ikai ke fai ha lau’ilo ia kimu’a’e hoko mai he lolotonga’a e taimi fakahoko ngaue’o ne uesia’a e motolo mo e palani ngaue(intervening variables)...”.

Ko ’etau vakai ki he ngaahi founga pule lahi pe kotoa ne tukumai ko e motolo pule’anga ki he kaha’u,’oku hala’ata ha taha’iate kinautolu kuo ne

fakafotunga mai’a e ngaahi kakano he’etau ngaahi to’onga anga mo’ui’i he’etau sivilaise kuo laui afe ta’u’iate kitautolu. Ko e me’a pe’oku’asi mai ko e fakahu mai e ngaahi fakakaukau mei he ngaahi founga pule fakatemokalati’a’Amelika, NZ ,’Aositelelia pe Pilitania. Pea’oku lelei’aupito pe ia ka’oku to e ai mo e mahu’inga ke tau fakakau ha’a kitautolu, he’oku kei kau pe’a e ngaahi to’onga lahi iate kinautolu he’etau mo’ui faka’aho he kuonga ni. Tau fakatata’aki’a e to’onga anga ko e ‘fetokoni’aki...” mo e ‘fefaka’apa’apa’aki...”’a e nofo’a kainga mo e ngaahi ha’a, he’oku nau kau he ngaahi ivi’oku tokoni ki he faka’ai’ai e kakai Tonga nofo muli ke ‘oua’e siokita...” ka ke tokoni ki Tonga’aki ha pa’anga lahi faka’uli’ulia’o ofi he 250 miliona he ta’u.

‘Oku ai leva’a e fehu’i ia, ‘pe’e malava’e ha ngaue monomono mo kapikapi ki he’etau founga pule lolotonga ke ne malava’o fakakau’a e ngaahi to’onga anga ko’eni’o’etau mo’u faka kainga mo fakaha’a, ke fononga fakataha mo e ngaahi to’onga faka-Kalisitiane, faka-Tu’i mo fakanopele mei’Iulope (tefito mei Pilitania), fakamaau totonu mo tau’ataina he pule’a e lao mo e fakakepitalisimi kuo’osi he’etau konistutone. Mahalo ko e tanaki mahu’inga ke fai ki he’etau konistutone ko e fakakau atu ha ngaahi to’onga anga e mo’ui fakakainga mo fakaha’a pea pehe mo ha ngaahi konga’o e pule fakatemokalati’e hoa mo kitautolu, ka’oku’ikai ko e’ai ke hoa ia mo e fiema’u fakatemokalati’a NZ, Pilitania,’Aositelelia mo’Amelika. Pea 'oku 'ikai ko ha 'uhinga 'eni ia ke tatau mo e 'uhinga fakapolitikale ne feinga 'a e Pule'anga ke fakahu 'a 'etau to'onga anga fakafonua ki he konistutone he felauaki 'i ho lao mo e kupu fakakonistutone 'o e "tau'ataina e lea" he kuohili.

‘Oku tau tui pe’e ai ha tali fakafiemalie mei he’ene’Afio mo’ene Fakataha Tokoni ki he ngaue mahu’inga ne to tau ai’a e Tama Pilinisi Tu’ipelehake mo Pilinisesi Kaimana, pea mo e ngaahi ngaue kotoa pe kuo fai he kau feinga liukava mo e feinga fakalelei fonua, pea pehe ki he kakai lahi’i muli mo Tonga. He’oku tau lau’ilo mahalo ko e tu’u’a Tonga ki he kaha’u’e makatu’unga’a’ene maau mo e ta’emaau fakapolitikale mei ha tali’e’omi ki he lipooti ko’eni kuo fakahu atu, neongo pe’oku’oatu’a e lipooti’o’ikai ngata pe he fakakaukau’o e fakalelei fakapolitikale ka’oku to e kau ai mo e ngaahi fakakaukau’a e kakai ki he mo’ui fakasosiale, faka’ikonomika mo e tala fakafonua.

Faka’apa’apa atu,

Siosiua Lafitani Tofua’ipangai

‘Api ko Ma’ananga

Lo’au Research Society (LRS)

pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au