'Etita,
KATAKI kae tu'u atu 'eku tohi ni ho'o Nusipepa na'a 'aonga ki he Kau Tonga Nu'u Sila 'oku nau fekumi ki he ngaahi me'a mo'oni fekau'aki mo e 'api ko 'Atalanga. Ko e ngaahi me'a 'eni 'e 'aonga ke fai hano vakai'i:
1. Ko e tohi ko ia 'a Elizabeth Wood-Ellem 'oku fakahingoa ko e "Queen Salote of Tonga" peesi: 235, 239 mo e 286, 'oku fakamatala ai ko e 'api ko " 'Atalanga: na'e fakatau 'i he 1952 'e he Pule'anga Tonga 'aki 'a e ₤15,000 (Sovaleni) ke ngaue'aki 'e he Kuini mo e Fale 'o e Tu'i.
2. Na'e kau foki 'i he 'uhinga 'o e fakatau 'o e 'api ke faka'aonga'i 'e he kakai Tonga 'i Nu'usila pea ke nofo ai 'a e fanau Tonga na'a nau ako 'i Nu'u Sila 'i he 1950 tupu 'o hoko hoko mai aipe ki he 2000 tupu. Na'e fa'a nofo ai 'a e kakai Tonga ka na'a nau totongi 'enau nofo ki he Pule'anga.
3. Ko e 'api na'e liliu mei he famili 'o Nathan kia Kuini Salote he 'aho 17/11/1952 pea liliu kia Taufa'ahau Tupou 4 he 'aho 9/2/1966 pea hoko atu 'eni kia Siaosi Tupou 5. 'Oku 'ikai 'i ai ha fakamo'oni he fakamatala Pa'anga Huatu 'a e Pule'anga ki he 1952/1953 na'e 'i ai ha pa'anga na'e tali 'e he Fale Alea ki ha fakatau 'Api 'i Auckland, New Zealand. Ka 'oku ha he fakmatala pa'anga ki he Pa'anga mo e mo'ua 'o e Pule'anga ki he ta'u pa'anga na'e ngata 'i he 'aho 30 Sune 1953 'a e pa'anga na'e fakahu atu ko e "Advance: Various (me'a kehekehe)" ko e ₤44,639/17/2 (Sovaleni). Ko e 'Akauni Lalo Laine 'eni (Below-The-Line) pea na'e lava pe ke ngaue'aki ki he fakatau 'Api kae 'oua 'e fakahu 'i he 'Esitimeti Fakamole kuo pau ke 'ave ki he Fale Alea.
4. Ko e 'uluaki 'asi 'a e pa'anga fakamole ki he tauhi 'o e 'api ko " 'Atalanga" ko e ₤4,000 'i he 'Esitimeti 'o e ta'u 1953/1954 pea ko e laine 'Aitemi ko ia 'oku fakalea "Government Hostel (Fale Pule'anga) Auckland." 'Oku ha he Kasete 'a e Pule'anga Fika 10 'aho 28 Siulai, 1953 'a e 'Esitimeti 1953/1954 pea ko e fakamatala 'i he peesi 125 ki he pa'anga kuo vahe'i ki he 'api 'oku fakalea fakatonga "Ke totongi 'a e ngaahi fakamole 'i he 'Api Pule'anga 'i Nu'u Sila, " Na'e hoko atu aipe 'a e pa'anga ne vahe'i 'I he 'Esitimeti : ₤7,000 he 1954/1955; ₤7,200 'i he 1960/1961 pea mahino ange hono fakalea ko e "Government Hostels ('Atalanga) Auckland." Ko e 1968/1969 na'e pa'anga 'e 15,600. Ko e 1975/1976 na'e pa'anga 'e 21,592 pea pa'anga 'e 51,366 'i he 1980/1981. Ko e 1988/1989 na'e pa'anga 'e 130,464 pea pa'anga 'e 118,464 'i he 1989/1990, pea hoko hoko atu aipe ki he ta'u 2,000 tupu.
5. Ko e kau Ako Tonga na'e nofo 'i 'Atalanga na'a nau 'alu ki Nu'u Sila he "Queen Salote Scholarship Fund (Pa'anga Sikolasipi Kuini Salote)" pea ko e 'uluaki ha 'a e 'Aitemi ko eni 'i he 'Esitimeti Pa'anga Fakamole ko e ₤1,500 'i he ta'u 1954/1955 pea hoko hoko atu aipe.
'Oku kei fiema'u ke fai ha fekumi ki he ngaahi tohi faka-Pule'anga 'o e ta'u 1952 mo e 1953 hange ko e Kasete Faka-Pule'anga, Lipooti Fakata'u 'a e Palemia mo e Minisita Pa'anga na'a ma'u ai ha fakamatala ki he fakatau 'api. Pehe ke faka'eke'eke 'a Elizabeth Wood-Ellem, na 'oku ne ma'u ha toe tohi mahu'inga fekau'aki mo e fakatau 'Api pea fai mo ha kumi ki he Makasini ko ia ko e, "Pacific Islands Monthly" 'Okatopa, 1952. Ko e fakafofonga 'o e Pule'anga Tonga 'i Auckland he ta'u 1952 'o fai mai ko e Speddings Company Limited na'a ne fai 'a e ngaahi fakamole ki hono tauhi 'o 'Atalanga mo e me'a fakapa'anga 'o e Pule'anga pea 'oku malava pe ke nau tauhi ha 'u pepa mahu'inga ki he fakatau 'api.
'Oku ou fakamalo atu heni ki he'etau Kau Loea 'i Nu'u Sila Mataitini Fotu, Sione Fonua mo 'Amelia Saafi ho'omou feinga 'oku fai ke fakamahino pe ko e 'api ko 'Atalanga na'e fakatau 'e he Pule'anga. 'Oku mahu'inga ho'omou 'ohake 'a e me'a ni he 'oku tau fanongo pe 'oku 'i ai mo e 'api 'o e Pule'anga 'i London, San Francisco mo New York, ka ko hai kuo sio he ngaahi Tohi Fakatau 'api ko ia.
'E faifai pea mo'oni si'i tangi laulau 'a e fefine ngaue mateaki li'oa 'e taha Ko e me'a 'oku ongo ko e ta'u lahi 'etau mo'ui na'e mole noa pe hono ngaue'i 'a e fo'i loi!!
Sione 'Uhilamoelangi Liava'a
twina24 [at] yahoo [dot] com [dot] au
