'Etita,
Hou'eiki mo e Kainga Tonga, mahalo kuo mahino e loto ia e tokolahi taha hotau kii fonua, ke ngaue'aki e founga fakatemokalati kakato, tukukehe pe 'a Ha'afuluhao fakatatau ki he savea 'a e ongo toketa he mala'e 'o e politiki mei 'Aotearoa. Kaikehe kapau 'e mahino ki he Tonga kotoa, ko e tefito'i anga 'o mamani 'a e feliuliuaki (liliu) pea 'oku 'i ai 'a e tu'amelie ki he fakalelei fakapolitikale 'oku teu ke fakahoko. Telia na'a nofo ha ni'ihi 'o pehe ko 'ene temokalati pe, pea 'e hange ko e lau 'a e kau Kalisitiane ki he ha'ele 'angaua mai e 'Alo honau 'Otua, 'e 'osi e mamahi kae fiefia, 'osi e ongosia kae fiemalie, 'osi e tangi kae kata, 'osi e fekainaki kae melino, mo e ha fua.
Ka 'oku totonu ke fai mo fakamahino ki he kakai, kapau 'e temokalati kakato 'a e fonua, 'oku 'ikai ko e 'osi ia 'a e palopolema. He ko e taha e palopolema 'e malava ke hoko ko e fe'au'auhi fakakulupu (Party) pe kofe kulupu tene taki e fonua. He ko e kamata 'eni ia ke mahu'inga 'ia e kakai 'i he hu ki Falealea, fakatatau ki he fu'u kau kanititeiti 'o e ta'u ni. 'Ikai ke ngata ai kae lava ke unuunu mai 'e he ngaahi kulupu 'enau timi (kau taukei he politiki) ke fili mei ai e kakai, kae 'oua 'e hange koe taimi ni. He kapau 'e fokotu'u ke lahi e ngaahi kulupu, 'e mahino leva ki he kau kanititeiti kotoa kuopau ke sivi'i kinautolu 'e he 'enau kulupu kimu'a, pea toki ngofua ke nau kanititeiti.
'Oku ou tui ko e founga lelei taha pe ia, neongo 'oku pehe 'e he ni'ihi 'e fu'u lahi e fakamole fakapa'anga ai. Ka 'oku 'ikai ko e pa'anga ia 'oku tau talanoa ai, ko e me'a 'oku tau talanoa ai 'a e mafai lelei taha ke ngaue'aki 'e he fonua. He'e saiange ki he kakai (Tonga), ke mamafa fakapa'anga ka nau ongo'i fiemalieange ai, 'i ha founga ma'ama'a kae ta'efakafiemalie 'o hange koia 'oku lolotonga hoko. Pea ko e taha, 'oku tupu ia mei he 'ikai ha'a nau taukei faka'ikonomika, ke nau 'ilo e fu'u tanunga pa'anga he fonua (Tonga), 'oku kai mohu ai pe ki'i ni'ihi tokosi'i, kae 'ikai ke 'oange ki he pule'anga ke fakahoko 'aki honau fatongia.
Kaikehe, kapau ko e pa'anga, 'e 'i ai e ngaahi fakamole ia 'e lava 'o tu'usi, hange ko e kau Fakafofonga Nopele, he 'oku nau toko 33 pe kinautolu, 'a ia 'oku nau fu'u tokosi'i 'aupito ke 'i ai ha nau fakafofonga, he 'oku tefito 'ete hoko ko e fakafofonga mei he kakai 'oku te fakafofonga'i. Ko e taha 'e fiema'u ia ke fakahoko e tohi kakai ma'u pe, ke ma'u ha fakaofiofi 'oku tonu, ke lava 'o 'ilo'i koeha e tokolahi e kakai 'oku fakafofonga'i 'e he fakafofonga Falealea 'e tokotaha. Ko e uhi ka 'i ai ha feitu'u (motu) ia 'oku 'ikai ke nau tokolahi fe'unga ke 'i ai hanau fakafofonga, pea nau kataki 'o kau ki ha vahefonua 'e taha, ke hanga 'e he kau fakafofonga koia 'o fakafofonga'i kinautolu.
Ka kiate au ko e palopolema e fakalelei fakapolitikale, ko e kulupu 'a e hou'eiki nopele (middleman) mo e kainanga e fonua (slaves). 'E sai pe kainanga e fonua ia, ka ko e hou'eiki nopele. He 'oku 'ikai ke 'ilo'i pe te nau 'ife, he koe'uhi he 'ikai ke lava ke nau kaka ki 'olunga (tu'i), pea 'oku 'ikai foki ke nau fie hifo ki lalo (tu'a). Ka ko e me'a 'e hoko kapau 'e lava e fakalelei fakapolitikale, 'e holo hifo e Tu'i ia 'o Hou'eiki mo'oni, pea kuopau ke holo hifo mo e kau nopele foki, kapau he 'ikai te nau hou'eiki konga, te nau hou'eiki loi, kae 'alu hake leva e kainanga e fonua 'o kakai tau'ataina kakato fakapolitikale (citizen). Ka he 'ikai tonu ia ke tau tukuaki'i ai 'etau tolu ha taha, he ko e fo'ui pe ia 'o nautolu, ko e 'ikai ke nau 'ilo honau ngafa totonu. He na'e 'uhinga 'enau hou'eiki nopele ko e kakai, ka na'a nau li'aki ia 'enautolu ka nau me'a atu kinautolu 'o hapai e tu'i, ka ko'eni kuo finangalo ia ke hifo ki he kakai, ka nau hapahapai ai pe 'e nautolu e 'ea. Ka ko hono sai pe, he 'oku fu'u faingofua 'aupito 'enau feinga nofo fonua 'i muli.
Koia ai ko e kakai (mafai puli) ko e me'a mahu'inga taha ia ki he me'a ko e mafai 'i ha fonua (State), 'o tatau aipe pe koeha e founga 'oku pule'i pe fakalele'aki e fonua koia, pe 'oku nau ngaue 'aki e founga fakatemokalati, pule fakatu'i, fakapalesiteni, taki fakalotu, moe ha fua.
Teu toki hoko atu
Faka'apa'apa Atu
Manuvakai e Kolosi Saute
suniamafilcolatu [at] hotmail [dot] com
