'Etita,
Fakamolemole mu'a kae fokotu'u atu mu'a 'i ho'o pepa 'a e ki'i fie tokoni ko'eni ki he kau feinga liliu fakapolitikale 'oku lolotonga fakahoko 'i hotau ki'i fonua. 'Oku ou fie talanoa atu ki he ma'u'anga 'o e tokateline koia 'oku 'iloa ko e Temokalati.
'Oku taku foki 'i mamani ko 'Atenisi 'a e 'uluaki senita 'o e kau 'atamai masila. Pe ko e fuofua sosaieti pe kakai na'a nau tali ke ngofua e taungutu ki he kau ma'u mafai, pe ko e kau Pani (hange ko e Tu'i, Nopele, Hou'eiki) mo e ha fua. Mahalo 'e mahino ange kapau te u fakalea 'o pehe ko e foufua sosaieti 'eni na'a nau tali 'oku 'ikai ke 'iai ha taki ia 'oku tapuha e taungutu ki ai. He na'a nau tui 'oku mafai lahi ange 'a e taungutu ia 'oku tonu mo mo'oni, 'i ha toe mafai pule, pea 'oku 'iloa ia he ngaahi 'aho ni ko e Fakaanga.
Na'e tupu foki e fa'ahinga fakakaukau ko'eni mei he founga 'a e kau 'Atenisi ko hono 'eke'eke'i e ngaahi 'ulungaanga na'e taku ko e tukufakaholo fakafonua pe anga tokua 'oku tapuha. 'I he taimi na'a nau 'analaiso ai e ngaahi fo'i 'ulungaanga ko'eni, na'a nau ma'u ai, ko e meimei ko e ni'ihi e ngaahi fo'i 'ulungaanga fakafonua ko'eni, ko e ngaahi fiema'u pe ia 'a e kau to'a pe kau helo, ka na'a nau kofukofu 'i mai 'o fakalea ko e loto pe finangalo ia honau ngaahi 'otua pe taha honau ngaahi 'otua, koe'uhi ke talangofua mo faka'apa'apa'i 'e he kakai.
Ko e ki'i fakatata 'eni: Tokua 'oku tapu e taungutu pe fakaanga ki ha taki, hange ko ha hou'eiki, taula (faifekau), kae tautautefito kapau ko ha pani. Pea kapau 'oku 'ikai ko ha pani ia pea 'oku ngofua pe ia. Pea ko e ola leva 'enau 'analaiso, (i) koe fo'i ta'emahino pe ia, (ii) koe fo'i 'ulupupula pe ia 'a e kau pani (kau to'a mo e kau helo) tokua ke fakahaa'i 'oku 'i ai honau ngeia. Pea ko e 'uhinga pe foki ia 'oku te faka'apa'apa ai ki ha taha 'oku 'ikai ke 'i ai ha'ate felave'i moia, ko'ete ilifia pe ko 'ete manavahe. Pea kapau 'oku 'ikai kete manavahe kita kiai, 'oku 'ikai kete pehe atu 'e kita kohai ia.
Kaikehe 'i he taimi tatau 'a e 'ita pe fua'a 'a e fa'ahinga ko'eni, na'e fehu'ia leva pe koeha 'oku nau ilifia mo manavahe ai kiate kinautolu? Tokua ko e tali kiai, koe'uhi tokua he ko e pani pea ko e finangalo ia e 'otua ke hoko ko e taki. Kaikehe na'e a'u atu e 'analaiso ki he fo'i tu'unga, 'Kapau ko e finangalo ia e 'otua, ke nau hanga 'o fakaehaua'i e ni'ihi 'i he sosaieti ke ma'u ai honau tu'unga faka'apa'apa'ia'i, koia ai ta ko e founga tatau 'oku tonu ke fai 'ehe kakai na'e fakaehaua'i ke faka'apa'apa'i ai kinautolu'. 'A ia ko 'enau feinga ke fakaehaua'i e taki, kanau hoko kinautolu koe kau pani ke fai hono faka'apa'apa'i. Pea ko e me'a ia na'e mahino kia kinautolu, ko e founga koia na'a ke ma'u ai ha mafai, 'oku totonu ko e founga tatau pe 'e faka'aonga'i ke toe to'o 'aki e mafai koia meiate koe. Pea ko e me'a fakaloloma he ko e meimei ko e kotoa foki honau kau taki he kuonga koia na'a nau ma'u e mafai taki, 'i he founga tatau, 'a ia ko e fakamalohi pea mo e fakaehaua. Pea ko e founga pe ia na'e faka'aonga'i 'e he kau 'Atenisi ke toe to'o 'aki honau ngaahi mafai meia kinautolu.
Kae me'apango malie na'e a'u mai ki ha kuonga na'e 'ilo ai pe ako e taki ia 'o e kuonga ko'eni mei he ngaahi me'a na'e hoko ki he kau taki ki mu'a. Pea koe foufua taki ia na'a ne tali 'a e taungutu, pe fakaanga 'a e kakai. Pe ko hono fakalea 'e taha na'e fanongo e taki ia ko'eni pea tokanga ki he hanu mo e launga 'a e kakai. Pea ko hono ola ko e fuofua sosaieti ia na'a nau 'ilo ta 'oku 'ikai ko ha hia pe anga ta'efaka'apa'apa hono fakaanga'i e pani. Pea na'e ma'u ia mei he 'enau 'analaiso e me'a koia koe fakamaau totonu. 'A ia ko 'enau 'uhinga ki ai "Ko e fai e me'a 'oku ke loto ke fai atu kiate koe, 'o fai ia ki he tokotaha kehe" Ko hono ola leva, na'e tui e pani ko'eni ko e kotoa e ngaahi 'ulungaanga fakafonua na'e pehe 'oku tapuha, 'oku 'ikai tapu ia ke fakata'e'aonga'i pe fakatonutonu kapau 'oku loto e kakai ia ke fakatonutonu. Pea neongo na'e 'ikai ko e loto kotoa ia 'o e kakai 'i he ngaahi me'a 'e ni'ihi, ka na'e ma'u mei ai e tefito'i fakakaukau 'o e Temokalati, pe ko e fai e loto 'oe tokolahi. He ko e me'a mahu'inga taha na'e mahino ki he pani ko'eni "Kapau he 'ikai ke 'i ai ha pani 'e kei 'i ai pe 'a e kakai ia, pea kapau he 'ikai ke 'iai ha kakai, he 'ikai ke 'iai ha pani ia." Kaikehe ko e fakapulipuli leva 'o e tokateline temokalati, kuopau ke masila 'aupito e 'uhinga pea toki lava ke malohi pea kaukaua, pea ka peku e 'uhinga 'e hoko ia ko e ki'i siemu fakatupumahaki ki he temokalati. Ko e me'afua leva 'eni ki he 'uhinga masila. Kuopau ke tonu e 'uhinga pea tukukehe kapau 'oku toe mo'oni.
Te u toki hoko atu.
Faka 'apa 'apa mo e 'Ofa lahi
Manu-tali-ui-mei-fanga
heuifanga [at] hotmail [dot] com
