'Etita:
Mou 'a hake mu'a tanagata'i fonua mo e fefine'i fonua 'o Tonga 'o 'ilo'i hono taki hala'i kimoutolu 'e ho'omou kau fakafofonga he Falealea.
Te u lave atu ki he felauaki ki he tukuhau mo e feinga ke tu'usi pe fakasi'isi'i 'a e tupu (profit) 'a e ngaahi koloa lalahi 'aki hano haupapa 'aki kinautolu e tukuhau 20%, 40, %, 60%.
Ko e fa'ahinga fakakaukau ko'eni ko hono pusiaki mai pe e fananga ki he pule'anga fakakominiusi.
Na'e pehe pe mo e kamata mai 'a 'Iulope kimu'a 'a e taulahi hono 2. Ne 'asi mai e tupulaki ange 'a e pisinisi 'a e kau Siu. Na'e kamata leva 'e Siamane 'aki hono kosi mo tu'utu'u 'o fakangata e lahi e tupu e ngaahi pisinisi 'a e kau Siu. Pea 'ikai ke nau lavaa'i ia pea nau ala atu leva ki he mo'ui 'a e toko 6 miliona.
Ne totu'a ho'omou loto mamahi kainga Tonga he hange 'oku tupu laki ange e koloa 'a e kau Siaina. Pea ko ho'o mou fo'i pe 'ena he fe'auhi fakapisinisi pea mou tutu 'e nau koloa. Ko e toe pe 'eni ke mou ala atu 'o faka'auha kinautolu 'o 'ikai fu'u kehekehe mo e ngaahi 'o e kau Siu 'i 'Iulope.
Ko e fakotu'u ke mou fou he founga mo e takoteline 'a e kominiusi neongo kuo 'osi ha mata mai 'e nau fehalaaki. Ko 'ene fakakaukau ke fakasi'isi'i e tupu 'a e ngaahi Pisinisi 'i Tonga 'oku ne hanga 'e ia 'o tautea e fakapotopoto he mala'e 'o e pisinisi. Ko e tupu 'a e pisinisi 'oku tu'unga ia he lahi ange 'a e pa'anga humai he pa'anga 'oku fakamoleki. 'E tautea 'a e ngaahi pisinisi 'oku fakapotopoto'i 'e nau fakamole. 'Oku mou hanga atu ke tautea e kau ngaue malohi.
'Oku te'eki pe ke mou poto Tonga. 'Oku tau kei to lalo 'eni ko ho'omou tui ki he hiki vahenga 60%, 70%, 80%. 'Ikai 'ilo'i ha'a taha hono tupu'anga pea 'ikai fakakaukau'i 'e taha e fu'u palopalema faka'ekonomika. Ko'eni kuo toe laku atu 'e homou kau fakafofonga 'a e sisitemi ko e tukuhau'i 20%, 30% mo e 40%. Ko e fika 'eni mei fe pe na'e fakakaukau'i fefe'i.
Ko e fa'ahinga tui faka kominiusi, 'oku fu'u totu'a 'a e tupu 'a e ngaahi Pisinisi 'e ni'ihi. Ka kohai ia kene fakangatangata e tupu 'a e totoivi ha'a taha pisinisi. 'Oku ou fakafetau faka Amelika atu au ke tuku pe ngaahi pisinisi ia ke nau fe'auhi tau'ataina. He'e hanga pe 'ehe ivi mo e tu'unga faka'ekonomika ia 'a Tonga 'o fakangatangata 'e nau tu'unga fakapisinisi. Taumaia tene lava 'o fakamalohi'i e kau ngoue ke fakangatangata e tupu 'oku nau feinga ke ma'u mei hono fakatau atu 'a e fua 'o e kelekele 'i maketi. Ka 'i he tau'ataina 'a e fe'auhi 'oku tupu ai e holo 'a e nofo 'a e totongi 'i he tu'unga 'oku 'i ai e ivi faka seniti 'o e kau fakatau.
Na'e 'i ai 'a e ke mou feinga mai ki he ngaahi pule'anga ki muli 'o siofi 'a 'enau sisitemi tukuhau. 'Oua toe fakamole ho'omou seniti he folau mai ki Pago Pago. Ko e hisitolia 'o e ngaahi'anga kapaika na'e lahi ange 'a Puerto Rico. Kae hanga 'e he tukuhau 'o tu'usi 'enau tupu 'o 'ikai toe fe'unga e me'a 'oku ma'u mai mo 'enau fakamole 'i he fonua pea pau ai ke nau tamate'i e pisinisi 'i Puerto Rico kanau hiki kotoa mai ki Pago Pago. 'Oku tu'u 'i he tu'unga fakatu'utamaki e ngaahi'anga kapaika 'i Pago he ngaahi 'ahoni ko e 'alu ke mafasia ange e kautaha he hiki tukuhau pea mo e toe hiki vahenga ne toki fakahoko he mahinani. Ko e talanoa he faikava, kuo mei motu e tu'a e kameli pea 'e hiki atu e ngaahi 'anga kapaika ki ha feitu'u.
Ko e pehe koia 'oku sai 'aupito ia ka hiki e Pangike mei Topnga ka mou fakalele pe 'e kimouitolu. Ko e fa'ahinga lea puna 'eni 'oku ha mai ia mei ha taha 'oku 'ikai ha'ane 'ilo'i pe toka'i e me'a 'oku hoko. Kapau 'oku 'ikai ke mou lava 'o fe'auhi mo e kau Siaina he fanga ki'i falekoloa taautaha, pea 'e fefe ai ha'a mou fakalele ha pangike. Mahalo na'a mo e kau takoto 'i Telekava pe te nau fie tauhi ha'anau seniti ho'omou pangike. 'Oku 'ikai ke toe kehe ia mei he lau 'a e kau masiva 'ilo mo honge taukei 'o e fonuani. Ka hiki e ngaahi'anga kapaikia 'oku sai pe ia he te tau fakalele pe ia 'e kitautolu. Ko e 40% 'o e kau ngaue 'i he fonuani 'oku nau ma'u ngaue mei he fale kapaika. Ka mole atu 'eni ko e faka'ofa fau e tu'unga faka'ekonomika.
'Oku ou kole atu heni kia Mr. Afualo Matoto ke tu'u ma'u. Kole atu ki Tonga ke mou fakakaukau lelei ange. 'Oku hange kia teau kuo mou to atu ki he tu'unga kapau e anga fo'i 'e tau timi pea ta'a'i e timi 'e taha ko e fu'u lahi honau ivi pea fu'u sai 'e nau teuteu.
Sione Lousiale Kava
slkava [at] hotmail [dot] com
