'Etita,
'I he tohi 'a Uili Finau na'e paaki mai 'i he 'aho ni, 'oku ne pehe ai na'e pehe 'e ha tangata Falanise ko Tocqueville ke 'uluaki Temokalati 'a 'api kae toki ola lelei 'a e fokotu'u Temokalati 'a e Pule'anga 'a ha fonua.
'Oku malie 'a e fo'i fakakaukau ni ia ka 'oku ou tui au 'oku ikai ke 'i ai hano kaunga mahu'inga 'ona ki he liliu fakapolitikale 'a ha fonua. Ko e ngaahi 'uhinga 'eni 'oku ou pehe ai 'oku 'ikai ke fu'u mahu'inga pe 'e ngaue 'a e fakakaukau 'a Tocqueville ki he feinga liliu 'oku feinga kiai 'a Tonga.
(1) Ko e fakakaukau ia ko'eni ko e ha'u ia mei he mala'e 'o e ako (education) ke tatau (consistent) 'a e fa'unga (structure) 'o e ako 'oku fai 'i 'api pea mo e ako 'oku fai 'i he loki ako (classroom) ke 'oua na'a puputu'u (confuse) ai 'a e fakakaukau 'a e fanau ako koe'uhi ko e 'ikai ke tatau 'a e ako (discpline) 'i 'api pea mo e ako (discpline) 'oku fai 'i he loki ako. Fakatatau ki he ngaahi 'atakai mo e puipui tu'a 'o e ako mo e politikale, 'oku 'ikai te u tui au 'e ngaue (practical) pe 'oku 'i ai hano fu'u kaunga mahu'inga (relevancy) 'o e fakakaukau 'a Tocqueville ia ki ha liliu fakapolitikale 'e fakahoko 'i Tonga pe ko ha toe fonua pe 'i mamani.
(2) Ko e lava lelei (success) ia 'o e fokotu'u 'o e Pule'anga fakatemokalati 'i 'Amelika na'e 'ikai ke makatu'unga ia 'i he "fa'unga fakasosiale pea mo e fakapolitikale" 'o e fonua. Ko e 'uhinga na'e lava lelei ai 'a e fokotu'u Temokalati ia 'a 'Amelika ko e hake mo'oni pe ia 'a e kataki pea mo e pahia mo'oni pe 'a e kakai ia 'i he tukuhau'i ta'etotonu, fakapopula'i, pea mo hono ngaahi kovi'i kinautolu 'e he Pule'anga Pilitania. Manatu'i ko e 'uhinga 'eni na'a nau fili ai ke nau feia 'a e hiki fonua na'e fakatu'utamaki pea mole ai mo ha mo'ui 'a e tokolahi 'i he 'enau folau mai ki 'Amelika 'i he Tahi 'Atilanitiki.
Pea hange ko e moto 'o e Kolisi ko Tupou, "Tonga Mo'unga ki he Loto"; ko e loto pe 'o e kakai 'Amelika neongo na'a nau kaungatamaki ke nau tau'i e fu'u kau tau malohi koia 'a Pilitania kae lava ke nau tau'ataina. Pea na'e iku 'o nau ikuna pea mate ai ho nau tokolahi pea nau fokotu'u ai ha Pule'anga fakatemokalati 'i 'Amelika ke tu'uloa 'o a'u mai ki he 'aho ni.
(3) Koeha 'a e kaunga 'o 'api ki ha liliu fakapolitikale?
'Oku te'eki ke u fanongo au 'i ha liliu fakapolitikale 'i mamani 'oku fakatatali ke liliu fakapolitikale 'a e matu'a mo e fanau kae toki fakahoko. Na'e anga fefe hono fakakau mai 'a e matu'a mo e fanau 'i he fai mo hono fakalele 'o e founga Pule'anga fo'ou koia 'e liliu ki ai? Kapau ko e founga 'eni ia 'o e liliu fakapolitikale, ta 'e toe ha'ele mai pe 'a Kalaisi ia 'oku tau kei tatali pe 'a Tonga ia ki ha liliu 'e fakahoko. Fefe ke fai 'ae liliu ia kae toki ako'i 'a 'api ia ke Temokalati, pe ko e ha koaa 'a e me'a na'e 'uhinga kiai 'a Tocqueville; ke 'oua "na'a toho 'e he saliote 'a e hoosi kae tuku pe ke toho 'e he hoosi 'a e saliote." kae faingofua 'a e fononga 'oku fai.
Neongo ko e fakakaukau 'a Tocqueville 'oku ongo malie ki he fanongo, 'oku ou tui au 'oku 'ikai ke fu'u malava ia ke ngaue (practical) ke 'i ai hano 'aonga ki he liliu fakapolitikale 'i Tonga, ko e fo'i 'ea pe. Pea 'i he 'ene pehe, 'oku to mama'o ia (way off center) mei he mo'oni pea hangee pe 'e iku ia 'o ne takihala'i 'a e kakai. Ko e taha, 'oku ou tui au 'oku ngaue hala 'aki 'e Tocqueville ia 'ae fo'i lea koia koe "fakatemokalati" ke ngaue kihe nofo 'ae famili. 'Ihe famili kotoa pe, 'oku feinga ma'upe 'ae matu'a ke fai honau lelei taha ke tauhi mo 'ohake 'aki 'a hona famili. 'Oku na feinga ke na hoko koe sipinga lelei kihe 'ena fanau. 'Oku na ako'i 'a 'ena fanau ke fai 'a 'e nau lotu ki he 'Otua 'i he pongipongi mo e efiafi, lau mo ako 'a e folofola, talangofua kiate kinaua mo e kau taki 'o e siasi mo e ako, 'ofa pea manava 'ofa, 'oua 'e siokita, 'oua 'e loi mo kakaa, faka'apa'apa ki he matu'a mo e kakai 'oku motu'a ange 'iate kinautolu, pea mo e ngaahi me'a kotoa pe 'oku lelei taha ki he famili. 'Oku 'ikai ke fiema'u ha sisitemi (system) fakatemokalati ki he ngaahi fa'unga (structures) ko'eni 'oku fai 'aki 'a e mo'ui 'a e famili 'i 'api. Ko e sisitemi ia mo e ngaahi fa'unga ia ko'eni 'oku ma'u pe ia meihe Tohitapu pea 'oku laka mama'o ia 'i he founga fakatemokalati 'a Tocqueville.
'Ofa pe 'e tokoni atu 'a e tohi ni ke fokotu'utu'u 'a e 'uhinga 'a Tocqueville ke mahu'inga malie ki he 'etau vakai mo e liliu fakapolitikale koia 'oku faka'amu kiai 'a Tonga.
Siosaia Fatani
sstuakoi [at] yahoo [dot] com
