'Etita,
Fakamolemole kae fai ha fiepoto.
Ko e taha eni e ngaahi 'uhinga 'oku fakatu'utamaki ai ke fai ha feinga liliu he taimi ni, ta'efaka'ataa ke kei hoko atu e talanoa'i e ngaahi me'a 'e tokoni ke ola lelei ai e temokalati. Ka 'ikai ke tau liliu ke fakatemokalati e nofo famili fakaTonga, 'e fakaoli pee 'a e liliu temokalati 'oku tau vili ki aii.
Ko e me'a lalahi 'e tolu ne makehe ai e temokalati 'Amelika mei ha toe fonua 'i mamani - fakatatau ki he fakama'opp'opo 'a e hisitolia Falanisee ko Alexis de Tocqueville he senituli 19.
1) Ko e tu'unga fakasiokalafi 'o 'Amelika - Koe fonua fo'ou, pea ne 'ikai ke 'i ai ha fa'unga fakasosiale pe politikale (social & political structure) ke ne fakafe'atungia'i e fokotu'u e temokalati, kehe 'aupito ia mei Tonga he lolotonga ni.
2) Ko e lao mo e konisitutone ne lelei 'aupito
3) Pea ko e mo'ui fakaeloto pe 'ulungaanga (mores or habits of the heart) 'o e kakai nofo fo'ou mai ki Amelika ne fakatemokalati (democratic mores) pea fanaapasi pea mo e sisitemi temokalatii. Pehee 'e Tocqueville ko e me'a mahu'inga tahaa ia ke ola lelei ai e temokalati - pea 'oku 'uhinga ki heni.
Ko e famili Amelika he ngaahi senituli ko eni, ne kehe ia mei he famili Pilitania mo e ngaahi fonua 'Iulopee. Ko e famili Pilitania ne meimei hangee ko Tongaa - pule'i pee 'e he tamaii pea maau e fanau makatu'unga he pule 'a e matu'a (very aristocratic, formal and structured). Ka 'i Amelika lava pee fanau o fehu'ia e matu'aa - pea ko e sio e fanau ki he matu'a 'oku nau tatau, ko e kehe pee ko e matu'a ko e "older version/carbon copy" pee ia 'o nautolu. Ko e fiekaia ki he "equality" ne kamata pea fakahoko 'i 'api. 'Oku fai e taungutu, fai mo e fehu'I 'e he fanau e matu'a, fai mo e fiepoto ('i he'etau lauu) 'a e fanau, pea 'oku 'ikai ke nau tali ke mo'oni ha taha koe'uhi pee 'oku motu'aange etc.
Ko 'etau lea tefito 'i 'api ko e "faka'apa'apa" pea faka'uhinga'i e ko e "'oua 'e taungutu, 'oua e toe fehu'ia kae talangofua 'a e si'i ki he lahi pea mo e fanau ki he matu'aa ta'etoe fehu'ia he ko e fiepoto ia etc"
Ko e tukungaloto (attitude) e kau faiako tokolahi ki he fanau ako he ngaahi ako'anga 'oku 'ikai temokalati etc. Ka ngali fiepoto pe taungutu ha taha e fanauakoo ki he mataapule pe faiako neongo e ngali lelei e 'uhinga 'a e ki'i foomu tahaa 'e tala ke tuku e fiepoto mo e fakataau. Ko e fakataau 'oku kovi 'i Tonga ka 'i he temokalati 'oku tali pee ia.
Kuo a'u pe tali nai 'e he ngaahi matu'a Tonga ke nau liliu ki he fa'ahinga tauhi fanau ko'enii, ke fakatemokalati 'a 'api? Ko e fakafalesi mo e malualoi ka feinga ke temokalati 'a e politiki kae 'ikai temokalati 'a 'api, 'apiako, mo 'api siasi.
Ka 'ikai liliu e fa'ahinga tauhi famili fakaTonga ke fakatemokalati he 'ikai fakatemokalati 'a e founga taki (leadership style) 'o e kakai te nau taki e pule'anga fakatemokalati pea ko e taha ia e 'uhinga 'oku palakuu ai e temokalati he fonua langalanga hakee 'o a'u mai ki he pasifiki - he 'oku 'ikai ke fenaapasi 'a 'api mo e fa'unga 'o e politikii.
Ko e fakama'opo'opo a Tocqueville: Ko e temokalati 'oku 'ikai ko ha system pee ka ko e "lifestyle" ko e to'onga mo'ui. Ka 'ikai liliu pe overhaul 'etau founga tauhi fanau pea mo e founga fakaTongaa, 'e fakaoli pe 'etau liliu temokalati, 'o hangee koe toenga 'o e ngaahi fonua langalanga hakee.
Hangee 'etau feinga temokalati he taimi ni, ko e teu tui ha kofu size XXL lolotonga 'oku tau kei size small pee. Te tau hoko pee ko e katuni ki maamani. Fokotu'u atu kau Temo: tokoni'i e kakai ke fai ha liliu temo 'i 'api kimu'a pea tau toki liliu temo 'i hala pule'anga.
Toki hoko atu
Uili Finau
Nomuka
seni15266 [at] yahoo [dot] com [dot] au
