'Etita,
Ko e me'a mahu'inga taha pe ki he kakai mo e fonua ke tau faaitaha, fakakaukau taha, pea ngaue fakataha. He 'ikai pe ke lava ke tau fai ha me'a 'okapau 'oku 'ikai ke tau lototaha, fakakaukau taha, pea mo ngaue fakataha. Ko e founga pe eni 'e taha te tau toki lava ai 'o fakalakalaka pea langa hake ai hotau ki'i fonua.
Ko e me'a malie mo'oni ko e lahi 'a e ngahi fakakaukau fakapoto mo e fielahi 'i he ngahi 'aho ni 'i hotau fonua. Ko e me'a foki 'oku mahino 'i he ngaahi 'aho ni kuo lahi 'a e koloa mo e ngahi mata'itohi 'i he fonua, pea kuo ne toki hanga leva 'o veuveuki 'a e ma'uma'uluta mo e nonga 'o 'etau nofo fakafonua. 'Oku tu'unga eni koe'uhi ko e fielahi mo loto hikisia, 'a e tokolahi 'o mole leva 'a e fetoka'i'aki mo e anga faka'apa'apa 'i he nofo fakafamili ka e 'uma'a foki 'a e nofo fakafonua. Kuo lahi 'aupito e kau tangata mo e kau fefine kuo nau tu'u ke fakafepaki pea feinga ke liliu 'a e pule'anga. Na'e 'i ai ha lau ha'a tokotaha na'a ne pehe, "ka pau 'oku ke fiema'u ke liliu'i e fo'i mamani, kuo pau ke ke 'uluaki kamata pe 'a e liliu 'iate koe". 'Oku fu'u mo'oni 'aupito eni.
'Oku tau fakaha foki ki mamani ko e kakai lotu kitautolu ka 'oku hanga 'e ho tau 'ulungaanga 'o fakaha 'a e me'a kehe ki mamani. Me'a kuo hulu ko e kaiha'a, tamate mo e ngahi hia lalahi 'i he ngahi 'aho ni 'i Tonga. Ko e me'a na'e ha ha molofia 'i he taimi na'a ku tupu hake ai 'i Tonga. Ko e ta'u eni 'e mei fangofulu 'eku nofo muli mo 'eku vakai ki he ngaahi liliu lahi kuo hoko ki hotau ki'i fonua. Kuo hanga leva 'e he ngaahi liliu fakasosiale koeni 'o fakaloto'i e tokolahi ke feinga ke liliu hotau pule'anga, 'etau konisitutone, pea mo e fale 'o e Tu'i. Kuo fuoloa senituli 'aupito hono hanga 'e Tupou 1 'o fai hono alea'i hotau fonua pea fokotu'u ki ai 'a e lao mo e konisitutone pea foaki mo e tau'ataina ki he Tonga kotoa pe pea toki tanaki atu leva ki ai 'a hono tuku 'a Tonga ki he 'Otua. Kuo 'osi fai 'a hono alea'i mo hono fokotu'utu'u hotau fonua 'otau tolu 'e Tupou 1.
Na'e kamata 'aki foki 'a e tanupou ko eni ha fu'u lingi toto fakailifia mo'oni 'i he hisitolia hotau fonua. 'Oku 'ikai ke ngalo 'a 'Umutangata mo e Tau Fakalelemoa 'i ho tau hisitolia. 'Oku 'ikai ke to e fiema'u ia ke tau toe foki ki he kuonga ko eni. Te tau toe foki kitautolu ki mui mo e taimi na'e ui ko e 'taimi fakapo'uli'; Ko e 2008 eni, pea kuo lilingi ki mamani 'e he 'Otua 'a e poto mo e koloa lelei taha pe 'i ha toe kuonga. Ko e taha eni ha me'a fisifisi mu'a mo'oni 'a e poto mo e faka'otua mo'oni ko e tanupou mo e fokotu'utu'u na'e fai 'e Tupou 1 mo 'etau fangakui 'i hono langa pea fokotu'u hotau pule'anga. 'Oku kei fakatumutumu 'a mamani pea toka'i pea faka'anaua 'a e ngahi fonua 'o mamani ki he ngahi fokotu'utu'u mo e tanupou ko eni na'e fakahoko 'e hotau Tu'i 'ofeina ko Tupou 1. Ko e me'a leva 'oku totonu ke tau fai ke tokoni ki he tanupou kuo fakahoko, ko 'etau tanaki 'a e ngahi lelei kotoa pe kuo tau ako mo 'ilo 'i he poto mo e ngahi koloa kuo tau ma'u ke langa hake 'a e tanupou ke to e lelei ange 'a e fonua, ka 'oku 'ikai ko hono hae ki lalo mo hono faka'auha 'a e ngahi ngaue kuo lava. 'Oku ou fokotu'u atu 'a e ki'i fakakaukau koeni.
'Oku fu'u tokolahi fau 'a e kau fakafofonga falealea mo e kau Minisita. Ko e ki'i fonua si'i si'i 'aupito mo tokosi'i 'a Tonga, pea 'oku totonu pe ke fakatokosi'i 'a e kau Minisita, kau fakafofonga falealea ka 'oku 'ikai ko hono fakalahi. 'Oku fe'unga pe 'a e Tu'i, kau nopele, mo e kapineti ke nau taki hotau fonua. 'Oku fu'u fiema'u ke fakasi'isi'i 'a e fakamole 'a e pule'anga kae lahi 'a e fakamole ki he langa fakalele'i 'a e ngaahi hala mo e fakatafe'anga vai, ngahi falemalolo fakapule'anga, ako, falemahaki, mo e ngaahi ma'u'anga vai, ngaahi matanga mo e ngaahi matatahi ke lelei hono fale mo e ngaahi toilets, etc ke fakaonopooni. Fiema'u ha mala'e vakapuna fakatu'apule'anga lahi ki Tonga, pea mo Vava'u foki. Faka'ai'ai mo fakafaingofua'i ki he kakai muli (investors) ke nau invest, fakahu, pea fakamole 'enau pa'anga 'i Tonga, Tokoni'i pea faka'ai'ai 'a e ngahi pisinisi ke tupu, pea langa ha ngaahi ngaue'anga ke ma'u ngaue mei ai 'a e kakai, etc. 'I hono to e fakanounou ange, ko hono langa 'a e economy ke malohi 'aupito. Manatu'i, 'e 'ikai ke tau lava ha me'a 'oka pau 'oku tau loto kehekehe. Kuo pau ke tau loto taha, fakakaukau taha, pea ngaue fakataha pea 'e toki lava ke tau langa e fonua.
Toki hoko atu.
Viliami Makasiale Naulu
lcnnj [at] aapt [dot] net [dot] au
