'Etita,
'Oku ou tui ko e fa'ahinga fakalelei 'oku totonu ke fei mo fakahoko ki hotau ki'i fonua ko e kole kia 'Akilisi Pohiva ke ha'u ia 'o Palemia. He neongo e lelei 'a e ngaue fakapolitikale 'a e Palemia ka 'oku 'ikai ke lelei 'ene ngaue 'oku totonu ke lelei, 'a e ngaue fakatemokalati.
'Oku ou tui 'oku saiange 'a e ngaue fakatemokalati 'a 'Akilisi 'i he Palemia lolotonga neongo 'oku 'ikai ke tui pehe 'a e Faipulusi 'o e Taimi 'o Tonga (Kalafi Moala). He ko e anga koia 'eku sio ko e me'afua hala 'oku hanga 'e he kau ma'u mafai 'o fua 'aki e ngaue fakapolitikale 'a 'Akilisi kae'uma 'a 'ene ngaue fakatemokalati. Pea kanoni'aki 'oku 'ikai ke 'i ai ha'anau taukei fe'unga kenau veipa mo 'Akilisi'i he mala'e 'o e Politikale.
Ko e ki'i fakatata: Kapau na'e 'i ai ha'anau taukei fe'unga 'o fakatatau ki honau tu'unga mafai na'e 'ikai mei a'u 'a Tonga ia ki he tu'unga ko'eni 'oku lolotonga 'i ai. He koe me'a na'e totonu ke nau fai'i he taimi koia na'e kamata ai 'e 'Akilisi ke 'eke'eke'i enau founga ngaue, ke nau kole kia 'Akilisi ke 'alu ange 'o tokoni ki hono fakalelei'i 'enau ngaue, 'a ia ko 'enau momoi ange kiai e Palemia. He ko 'Akilisi pe na'e 'ilo lahi taha ki he hala faka-Konisitutone 'enau founga ngaue 'i he taimi koia, pea na'e meimei fakalelei'i ai pe me'a kotoa.
Kaikehe kapau na'a nau 'ilo'i e fo'i founga fakapolitikale koia na'e 'ikai mei hoko e me'a fakalilifu mo ta'e'amanekina koia na'e hoko ki he Kolohau 'o Felenite.
Kaikehe 'oku ou tui ko Dr Feleti Sevele 'a e Palemia ngaue faka-palemia lelei taha talu mei he 1875. Pea 'oku toe lelei 'aupito pe mo 'ene ngaue faka-politikale, ka ko e pango 'oku fu'u holo 'aupito 'ene ngaue fakatemokalati. Koe 'uhinga ia'oku ou pehe ai ke 'oange 'a e Palemia kia 'Akilisi he koia pe 'oku lelei taha 'ene ngaue fakatemokalati'i he ngaahi 'aho ni, 'o fakatatau ki he founga pule'i 'o e fonua.
Ko e fuofua tangata ngaue fakatemokalati lelei taha foki 'i he hisitolia'o Tonga na'e 'iloa ko Afuha'amango(Puli'uvea) pea ko e toki fika ua 'eni kiai 'a 'Akilisi Pohiva. Ka 'oku ou tui kapau 'e fua 'e he kau ma'u mafai 'a e ngaue 'a 'Akilisi 'aki ha me'afua fakatemokalati tenau tali 'eku ki'i fokotu'u fakakaukau, pea kapau tenau fua 'aki ha me'afua kehe he 'ikai tenau tali 'eku fokotu'u fakakaukau.
Kaikehe 'oku 'i ai e fa'ahinga me'afua fakalilifu mo fakatu'utamaki ka 'oka 'iloange kuo ngaue'aki 'e he kau ma'u mafai 'i he ngaahi fonua koia 'oku pule'i fakatemokalati, neongo 'oku faka'aonga'i lahi ia 'e he kau ma'u mafai 'o e ngaahi fonua 'oku 'ikai ke pule'i fakatemokalati. Ko e fa'ahinga me'afua ko'eni 'oku 'iloa ia ko e Ta'efieauna. Ko e 'uhinga 'oku fakatu'utamaki ai he 'oku ma'u pe 'a e mahino ia ka 'oku pule'i mo faitu'utu'uni'i ia 'ehe fo'i Tokateline Fakahiteni 'oku 'iloa ko e Siokita.
Te u toki hoko atu.
Manu-tali-ui-mei-fanga
suniamafileolatu [at] hotmail [dot] com
