'Etita,
Lolotonga ko ia hono fakamaau'i 'o kinautolu ne nau kaunga ki he feinga liukava 'o e ta'u kuo'osi 'i Nuku'alofa 'oku ou faka'amu ke tau vakai ange ki he ki'i fo'i sio fakakautau mo fakapolitikale ko 'eni ko e "hala tau he mate pe mo'ui" pe 'oku 'iloa fakapilitania ko e "line of march".
Ko e lea 'eni ne tupu mei he mala'e fakakautau 'a ia ko e founga 'oku fokotu'utu'u 'aki e kau sotia 'i he taimi 'oku nau laka atu ai he mala'e tau ke tau'i 'aki e ikuna. Ka 'i he taimi ko ee te tau faka'uhinga'i fakapolitikale ai 'oku 'uhinga leva ia ki he nga'unu fakalukufua 'a e fakalakalaka 'o e liukava (revolutionary developments) mo hono ngaahi filio'i (transformation) pea tanaki hifo ai mo hono ngaahi taumu'a pe tefito'i mo'oni (objectives) ke fa'ao mai 'aki e mafai mei he kakai fakapopula.
Na'e ngaue'aki 'e Kala Makisi (Karl Marx) 'a e fo'i tui fakapolitikale ko 'eni (hala tau he mate pe mo'ui) 'i he 'ene tohi fakamatala (Manifesto) 'i hono taimi fekau'aki mo e pule fakakominiusi 'o ne pehe ko e ngaahi pule'anga kominiusi 'oku konga ua hono vahevahe. 'I he tafa'aki 'e taha 'oku falute ai e kau tu'umalie mo e kakai ngaue mo ma'ume'a 'a e fonua 'a ia ko kinautolu ia 'oku nau teke 'a e toenga mei honau siakale. Ko e fa'ahi leva 'e taha 'oku 'i ai e tokolahi taha 'o e kakai e fonua 'a ia ko kinautolu ia 'oku nau fe'ao mo e masiva mo e ta'ema'u ha me'a mo ngaue ma'ae kau ma'u me'a. Pea ko kinautolu ia 'oku nau mahino'i lelei 'a e me'a ko 'eni ko e "hala tau he mate pe mo'ui". 'Oku mapuna hake leva mei heni 'a e nga'unu mo teke liliu (movement) koe'uhi ko e hohoa kehekehe 'a e fakatu'utu'unga mo e 'ikai tufotufa tatau e monu'ia ke tofuhia ai e fonua kotoa.
Kapau te tau to'o mai 'a e Pule'anga Fakatahataha 'o Amelika pe United States of America (USA) 'o tau sio ki ai ki he tuku'au mai 'a e fakakaukau 'o e 'hala tau he mate pe mo'ui" 'e malava ke tau ako mei ai ha lesoni mahu'inga ki he nga'unu ko 'eni 'a Tonga mei he pule fakatu'i ki he temokalati pea toki fai mei ai 'etau fili.
Kimu'a pea hoko 'a 'Amelika ko e fonua temokalati na'e 'i ai e me'a 'e taha na'a ne veuki e nofo 'a e kakai he fonua ni ke 'oua te nau faaitaha 'a ia ko e me'a ne ui ko e 'nofo hopoate' pe 'nofo popula' (slavery). Na'e 'ikai 'i ai ha me'a ia ko e 'taha' pe 'fakatahataha' pe 'uongataha'. 'Ikai. Na'e 'ikai maau pe tu'uloa ha me'a ia he taimi 'o e 'nofo hopoate' he fonua hau ni.
Na'e fiu e kau levalusenale (revolutionaries) ia, kau ai 'a Kala Makisi, he taimi ko ia, he feinga ke fakamatala'i pe na'e anga fefe 'a e malava 'e he kau feifeiavale mo ta'ema'u ha me'a 'o fakahoko ha fu'u ikuna kafakafa ko hono fakatahataha'i e fonua ke nau taha pe 'o ui ko e 'Iunaite Sitete (United States).
Ko e me'a 'oku mahino mai ko e tefito'i 'uhinga ne malava ai hono fakatahataha'i e fonua ni 'o fakalele'aki e tui fakatemokalate ko e ngaue 'a e fo'i fakakaukau ko ia 'oku ha atu 'i 'olunga, 'a e "hala tau he mate pe mo'ui". Ne hanga 'e he fo'i fakakaukau ni 'o haveki 'a e 'nofo hopoate' pea fakangata mo e tupu 'afa'afa 'a e fakaaoao e kakai ngaue mo ivi lahi 'a ee ne nau fai e fakangaue popula'i. 'Ikai ngata pe ai ka na'e malava 'e he fakakaukau 'o e "hala tau he mate pe mo'ui" 'o ta'ofi mo hono fa'ao 'e he kau ngaue mo ivi lahi 'a e mafai. 'A ia 'i he sio 'a e fakakaukau ko 'eni ke mu'aki fakangata 'a e 'nofo hopoate' pea nga'unu mei ai ki ha sitepu 'oku toe fiemalie ange 'o vilovilo (evolve) pehe ai pe mo toutou filio'i 'aki ha ngaahi founga 'e lelei fakalukufua ki he kakai 'o e fonua. Ko e me'a ia ne hoko 'i 'Amelika pea ko e taha ia 'a e liliu matu'aki fisifisimu'a he hisitolia 'o e liliu fa'unga (revolution) 'i mamani.
Koe'uhi ko e loto'aki 'e he kau teke liliu 'a e taumu'a ke nau ikuna'i'aki 'enau ngaahi taumu'a 'oku nau fio kotoa leva e ngaahi 'elemeniti fakasosiale, faka'ekonomika mo fakapolitikale he angafai (process) 'o e levalusio (revolution). Ka ko hono palopalema ko e tokolahi ia 'o kinautolu 'oku nau vilitaki ki hono fakahoko 'o e levalusio ko e kakai 'oku 'ikai ke maau'isia 'enau fakakaukau 'a e nunu'a 'e hoko 'okapau te nau kei vilitaki pe ke fakatoli'a honau loto.
Ko e maumau 'e hoko 'i ha feinga levalusio 'oku fakahoko 'e he kakai pehe ni 'e lahi ange maumau mo e uesia he me'a ko ee 'e 'aonga ki he fonua fakalukufua. 'I he 'ene pehe leva kapau 'e fiema'u ke fa'ao mai e mafai mei he nima 'o e kau fakaaoao 'e matu'aki fiema'u ia ha kakai 'oku 'atamai a'u (articulate), ma'u e taukei mo e poto ke fa'u tohi pea lea mo tohi lelei 'a e fakakaukau ke haa sino atu ki he kakai.
Ko e kakai ko 'eni kuopau ke nau lava 'o tuhu'i tonu e ngaahi kaveinga 'oku nau fiema'u ke liua 'o hange ko e takitaha fakapapau'i 'e he sotia 'ene taketi ke faka'auha he laine tau. Kuopau ke 'ikai ke nau toe afe mei he'enau taketi pe toe veiveiua 'o pehe ke 'ai pe ee kae tuku ee koe'uhi ko ha fa'ahinga ongo. 'Ikai. Ko e "hala tau he mate pe mo'ui" 'oku tatau ai pe mate mo e mo'ui. Hange ko e lau 'a e himi 508 'a e Siasi Uesiliana, "Ka 'alu hifo hoku 'Eiki he tele'a, Potu 'o e vaivai mo ta'ema'u ha me'a, Te te muimui 'o 'ikai toe fehu'ia, Ko e hala ia ki he Kololia. Muimui te te muimui, Faingofua faingata'a te te 'ahi'ahi, Hala tau he mate pe mo'ui, Ka 'i ai 'a Sisu te te 'alu ai."
'Io, ko e enginaki 'eni 'a e himi ke fakamahino ko e 'eikitau 'a e taki, pea ko fe feitu'u 'e 'alu ai kuopau ke muimui ai 'ene kau tau. Ka hake he mo'unga pe hifo ha tele'a te nau kei muimui pe, ta'efehu'ia, koe'uhi ko e hala ia ki he Kololia. "Hala tau he mate pe mo'ui" ka 'i ai 'a e taumu'a (Sisu) 'e 'i ai e 'amanaki ki he ikuna.
Ko e levalusio 'oku kamata'aki e palani. 'I he sitepu 'uluaki 'oku fai ai 'a e fa'ufa'u taumu'a. 'I he tui 'a e motu'a ni 'oku totonu ke mu'omu'a hono liliu e 'ekonomika. Ka lava ia pea fai hono 'analaiso 'a e femafulifuliaki 'e hoko pea to'o mai leva e ngaahi 'elito'i 'ilo 'e ma'u mei he 'analaiso ko 'eni 'o feau'aki e fiema'u 'a e tokolahi (mass). Ko 'ene hili ia fakafa'utaha'i mai leva e kakai kuo nau mahino'i 'a e mo'oni 'o e me'a 'oku hoko pea mahino mo e fiema'u. Ngaue'aki leva e laumalie 'o e "hala tau he mate pe mo'ui" ke kamata'i'aki 'a levalusio pe liukava kae ikuna 'a e taumu'a.
Ko e ngaahi sitepu ko 'eni 'oku nau hokohoko pe. 'Oku 'ikai ke kongakonga ke pehee, fo'i sitepu 'e ua pea motu ai, pea toki hoko mai ha sitepu 'e ua. 'Ikai, ko e natula 'o e sitepu ke hokohoko pe. Ko 'ene fefeka ange 'a e fa'unga 'o e sitepu ko 'ene tolonga ange ia pea holoki ngata'a. 'E lava leva ke halakaka atu e kakai ai 'aki e fakakaukau 'o e "hala tau he mate pe mo'ui" ke fa'ao mai e me'a 'oku nau tangi ki ai...
'a e MAFAI!
Faka'amu pe 'e 'aonga atu e ki'i vahevahe ni ki he 'atamai a'u kotoa he fonua 'oku nau poua 'a e liliu 'i Tonga. Ko e founga 'ena 'o e levalusio 'oku fou he fakakaukau 'o e "hala tau he mate pe mo'ui" 'o hange ko ia kuo loa hono fakahinohino mai 'e Molitoni he 'ene Tohi Himi.
Ki'i nguunguu mai ange ke ta hivehiva he tau 'o e himi 508...
" Muimui te te muimui, Faingofua faingata'a te te 'ahi'ahi, Hala tau he mate pe mo'ui, Ka 'i ai 'a Sisu te te 'alu ai.". 'Aua!
Kitekei'aho Tu'akalau
Editor/Publisher
Tau'ataina Newspaper (Tonga Independent)
indigenouspress [at] xtra [dot] co [dot] nz.
